Download Platon teorija vrline and more Exams Philosophy in PDF only on Docsity!
Platonova teorija vrlina Pojam vrline izvorno pripada mitskoj slici sveta. I unutar mita ovaj pojam se mijenjao i razvijao svoj sadržaj. Za razliku od mitske slike svijeta, u Platonovoj filozofiji pojam vrline određuje se u okviru teorije ideja, što znači da dobija novu, filozofsku formu, i na taj način on se u osnovi menja. Međutim, i pored ove suštinske razlike u formi, moguće je pronaći važne i zanimljive sličnosti između Pindarovog govora o vrlini i Platonove strukture učenja o idejama. Vrlina se, u Pindarovom razumijevanju, može kod nekoga ispoljiti samo ako se od najmlađih dana ugledao, to jest oponašao vrlinu heroja, koja je razumijevana kao nešto objektivno postojeće u vanvremenskom mitu. Nema sumnje da ovo u izvjesnim aspektima podsjeća na strukturu teorije ideja, i s obzirom da je Platon sigurno bio upoznat s Pindarovim učenjem, može se pretpostaviti da ova sličnost nije slučajna. Ipak, ni ova ni mnoge druge sličnosti ne umanjuju izuzetan značaj koji ima Platonovo preuzimanje i tematizacija vrline filozofskom metodom. Dok je do Platona vrlina unutar mita dijelom mijenjala samo svoj sadržaj, pri čemu je uvijek ostajao osnovni princip u formi mitskog mišljenja, sada se s Platonovim učenjem o idejama mijenja forma određenja vrline, što predstavlja novi kvalitet i otvara veliki prostor za otkrivanje novih aspekata u sadržaju vrline. I prije nego što će razviti svoj sistem ideja, Platon je jasno izrazio šta vrlina znači u državi, odnosno koje joj je mjesto odredio u politici. Definisanje uloge vrline nije moguće bez prethodnog određenja cilja politike i shodno tome svrhe države. Za Platona osnovni cilj politike jeste načiniti „što je moguće savršenije građane“, a pod savršenošću se podrazumijeva posjedovanje vrline umjerenosti, pravičnosti, pobožnosti i hrabrosti.4 Da bi radio na ostvarenju političkog cilja, da građane učini boljim nego što su oni to bili, državnik prvo mora sam da ima vrlinu. To će reći da se politička djelatnost zasniva na vrlini, i da je cilj te djelatnosti podsticanje građana da postanu što saobrazniji vrlini. Na taj način vrlina se uzima kao temelj polisa, na osnovu koga je jedino moguće ostvariti svrhu države. Samim određenjem vrline kroz teoriju ideja, Platon na određeni način preporučuje filozofa za upravljača državom, jer jedino on, budući da poznaje vrlinu, može urediti državu u skladu s vrlinom. Može se reći da pojam država u antici svojim totalitetom pokriva sve oblasti života jer „izvan polisa su Bog i zvijer“ U Državi Platon je konačno završio sistem ideja, koji ima krajnje teorijski i metafizički karakter, dolazi do povezivanja praktične i teorijske oblasti. Može biti od pomoći naknadno uneti podnaslov Države – O pravičnosti , iako nije Platonov (podnaslov verovatno je dopisao aleksandrijski bibliotekar Trasil) on ukazuje na potpuno tradicionalni ton. Kao u starohelenskoj etici polisa, i ovdje je arete temelj države. Govoriti o državi isto je što i govoriti o samoj vrlini pravičnosti, i obrnuto, razumjeti šta je pravičnost znači razumjeti pojam države. Takođe, kao što se određenje arete u starohelenskoj etici zasniva u metafizičkim sferama mita, videćemo da analogno tome i u Platonovoj Državi određenje pravičnosti i vrline uopšte kao temelja države leži u transcendentnim idejama. To znači da je vrlina pojam preko kojeg se ostvaruje unutrašnja povezanost teorije i politike. Kod Platona je istinska država nezamisliva bez saznanja ideja kao metafizičkog preduslova politike. Može se reći da ovdje politika proizilazi iz metafizike, a da su i metafizika i politika upućene na tradicionalni pojam arete. Naš cilj je da sada pratimo kako Platon preko određenja pravičnosti izvodi svoje učenje o idejama a da se pri tom pravičnost pokazuje kao osnov
države. Prva knjiga Države simbolično započinje Pindarovim stihovima u kojima se govori o pravdi, nepravdi, kazni i nagradi u onostranom svetu i u jednom filozofskom diskursu ispituje njihovu istinitost ne svojom ustaljenom metodom „šta je to“ već govori o svim osobinama pravičnosti, osim o tome šta je pravičnost sama po sebi. Izgleda da je Platonov cilj bio da se u prvoj knjizi najprije da jedna kratka mitska slika o korisnosti da se postupa u skladu s pravičnošću, a potom izbjegavajući da postavi pitanje šta je to pravičnost, omogući da se povodom mitskog govora filozofskim diskursom iznese niz predstava koje opisuju pravičnost. Naime, nasuprot mitskoj slici u kojoj se govori o egzistencijalnoj koristi vrline pravičnosti, sve predstave koje potom opisuju pravičnost, određuju je preko njene nekorisnosti. Platon želi da naglasi suprotstavljenost tradicionalnog i modernog pogleda na svijet, odnosno da ukaže na postojanje sadržinske razlike između mitske slike i racionalnosti. Na jednoj strani nalazi se starac Kefal koji govori vrlo kratko, sažeto i u mitskom duhu, a na drugoj su nosioci nastupajuće snage racionalnosti, mladi Polimarh koji je upućen u filozofiju kao novi način mišljenja i koji odbacuju tradicionalne vrijednosti kao neutilitarne. Dolazi do udaljavanja od osnovnog načela grčkog života definisanog u dotadašnjoj tradiciji, po kome je vrlina temelj zajednice. Ova tendencija prerasta u novo načelo koje, po Platonovom mišljenju, ne predstavlja modifikaciju starog, nego je riječ o načelu koje rastače grčki tradicionalni način života. Za Platona je uopšte nemoguće stvoriti zajednicu na novom načelu, jer se domet novog načela iscrpljuje (parališe) u rušenju starog. Postoji raskoraku između i dalje postojećih običaja koji u velikoj mjeri određuju svakodnevni život, ukorjenjenih u tradicionalnom predanju, i primamljivosti novog koje sve više dobija racionalnu zasnovanost, ovo stanje podvojenosti je parališuće. Izlazak iz ove krize grčkog duha i polisa Platon je vidjeo u teoriji ideja. Ona predstavlja umni princip koji u sebi sadrži obje suprotstavljene strane. Platon nastoji da sačuva osnovno tradicionalno načelo, ali ne i njegovu mitsku formu. U teoriji ideja, kao višoj, umnoj formi filozofije, Platon je vidjeo mogućnost očuvanja starog sadržaja vrline, i zadovoljenje nove, vladajuće forme mišljenja. Sofistička kritika pravičnosti Platon je bio uveren u superiornost učenja o idejama kao umnog i višeg principa filozofije u odnosu na racionalnost sofistike. To se vidi u njegovom opširnom pobijanju korisnosti vrlina od strane sofista, kojom obiluje prva i druga knjiga Države. Vjerovatno je Platon imao namjeru da iznese što je moguće više prigovora protiv vrline kako bi efekat njegove teorije ideja bio veći. Sofističke predstave o vrlini pravičnosti tj. teza o nekorisnosti vrline, moguće je razvrstati u tri grupe. Prvu predstavlja Polimarh, gde se naglašavanju generacijske razlike, i na toj osnovi privrženosti različitim principima. Najradikalnija je druga grupa, koju zastupa čuveni retor Trasimah, pošto su oni nosioci novog principa. Međutim, najznačajnije prigovore nalazimo u trećoj grupi, a iznose ih Platonova braća Glaukon i Adeimant, koji su privrženi novom principu, istovremeno se javlja sumnja u istinitost ove argumentacije i pored njene dobre zasnovanosti. Osnov za ovu sumnju leži u njihovoj, preko običaja, navika i tradicionalnog vaspitanja stečenoj sklonosti da uvažavaju starohelenske vrijednosti. Baš zbog ove njihove
Preostaje da se izvede odgovor na pitanje šta je pravičnost sama po sebi, dakle da se izvede učenje o idejama, i na taj način filozofskom formom opravda važenje vrline pravičnosti. Određenje pravičnosti po sebi zamjenjuje se razmatranjem načina na koji se pravičnost pojavljuje u državi i čovjeku. Da bi se opisalo ovo pojavljivanje pravičnosti u državi, preduzima se zasnivanje države u mislima. Polazeći od razloga koji opredjeljuju nastanak države, dalje se redom razlažu bitni momenti polisa kao što su neminovnost podjele rada, razmatranje prirode ljudskih potreba i opravdanost njihovog širenja, pitanje odbrane zemlje, veličine države, njene spoljne politike, itd. Pri tom, sva ova određenja u izvjesnom smislu predstavljaju fenomenologiju pravičnosti jer neposredno otkrivaju pravičnost u njenom pojavljivanju u državi. Postavlja se pitanje na koji je način moguća država u kojoj se pojavljuje pravičnost. Pitanjem o mogućnosti postanka države u kojoj se pojavljuje pravičnost dolazi se do kraja ispitivanja pojavnog oblika vrline. Sam odgovor leži izvan ovog istraživanja, u učenju o idejama, što znači da se kraj opisivanja pojavljivanja pravičnosti poklapa s početkom izlaganja ontologije (filozofska disciplina koja raspravlјa ο biću kao bivstvujućem, kao i οa ο biću kao bivstvujućem, kao i ο njegovim opštim, fundamentalnim i konstitutivnim određenjima, Platon je biće poistovetio sa večnim, nepromenlјa ο biću kao bivstvujućem, kao i οivim idejama, dok je kod Aristotela ontologija šire tretirana u okviru opšte metafizike). Platon: Ako u državama ne postanu filosofi kraljevi ili ako sadašnji kraljevi i vlastodršci ne postanu pravi i dobri filosofi, i ako oboje: politička moć i filosofija ne postanu jedno, i ako se silom ne isključe one mnogobrojne prirode koje teže samo za jednim, ili samo za drugim, onda moj dragi Glaukone, neće prestati nesreća ne samo za države, nego, kako mislim, ni za ljudski rod, i državno uređenje koje smo sada riječima opisali neće postati moguće niti će ugledati svjetlost sunca … nema drugog puta ka sreći ni za pojedinca ni za cjelinu. To je zapravo teza o filozofima vladarima, o potrebi da filozof postane vladar, ili obrnuto. Vladar dobija svoje pravo značenje tek ako postane filozof, dok je filozof svakako filozof i ako ne postane vladar. Jedino što u tom slučaju svoje znanje neće udjeloviti u praksi. S druge strane, ukoliko vladar nije filozof, vlada ali samo na spoljašan način, jer on ne poznaje suštinu stvari i pravila uređenja polisa i stvarnosti. To znači da on zapravo ne vlada, već samo posjeduje političku silu koju koristi shodno svojim predstavama i često ličnoj koristi. Sve što filozof dobija postajući vladar jeste mogućnost da na osnovu svog znanja suštine stvari i vrline upravlja polisom. Kada posmatramo drugu varijantu postavke – da vladar postane filozof, pokazuje se da vladar sam po sebi ima jedino „političku moć“. Ova politička moć je puka sila sve dok onaj koji je posjeduje ne postane filozof, i na taj način na osnovu filozofije, odnosno poznavanja suštine stvari, ne započne istinski da vlada. U vremenu starohelenske etike smatralo se da vladar ima arete (Arete, boginja veština, u prevodu izvrsnost bilo koje vrste, osobu koja je moralna i posjeduje mnogo vještina odnosno onu osobu koja je „oličenje vrline“). Ova predstava o vrlini zasnovana je unutar mitske slike svijeta, koja se razumijevala kao istina, i kao takva predstavljala podlogu starohelenske etike. Stara shema u kojoj se vladar starohelenske etike legitimizuje preko mita kao istine, zamjenjuje se novom. U novoj shemi vladar je filozof. Najosnovnije svojstvo vladara filozofa je takođe posjedovanje arete, što neposredno upućuje na osnovno načelo starohelenske etike. Staru legitimizaciju starohelenske etike koju je pružao mit zamjenjuje filozofija.
Zamjenom mitske forme filozofskom, starohelenska etika je i pored očuvanja svog osnovnog pojma arete, i ideje zasnivanja zajednice na osnovu ovog principa. Platon zahtjeva da filozof, pošto je zahvaljujući filozofiji stekao uvid u istinu, iz ovog uvida razvije praktičnu djelatnost za ostvarivanje istinitih ideja u praksi. Uz zahtjev da filozofi znanje o suštini postojećeg učine podlogom političke prakse, nazire se imperativni ton i prijetnja sankcijama, isto se traži i od političara da ne teže samo političkoj moći već i teorijskom uvidu o istinskoj uređenosti stvarnosti, s tim što ovaj zahtjev ima mnogo manju obavezivost. Filozofi su oni koji „rado posmatraju istinu“, srž određenja je pojam istine. Pitanje istine neodvojivo je od pitanja vrline. Na taj način se kod Platona u jednu jedinstvenu cijelinu povezuje određenje istine, vrline, filozofa i vladara. Vrlina pravičnosti, ili neki drugi opšti pojam, kao ono što je po sebi jedno, u empirijskom svijetu dobija izgled mnoštvenosti. Uspostavljanjem razlike između vrline pravičnosti koja je po sebi jedno i njenog pojavljivanja u čulnom iskustvu u vidu mnoštva pojedinačnih pojava, povlači se razlika koja upućuje na strukturu teorije ideja. Ova razlika uslovljava dva načina gledanja stvari, u zavisnosti od toga da li posmatramo stvar u njenoj formi po sebi (za šta je potrebna obrazovanosti u dijalektičkom mišljenju), ili njen pojavni izgled razbijen na mnoštvo pojedinačnosti. Platon istinu vezuje za stvari koje su po sebi jedno, za razliku od čulnog gledanja, koje u empirijskom svijetu istu stvar vidi ne kao jednu već kao mnoštvo. Filozof se približava saznanju stvarima kakve ona stvarno jesu, dok oni koji vide veliki broj pojavnosti su radoznalci. Traganje za vrlinom Platon završava zaokruživanjem teorije ideja u petoj knjizi Države u kojoj je prethodnim dijalozima tragajući za vrlinom postepeno gradio učenje o idejama. Teorija ideja strukturira sve ono što jeste na dva nivoa. Na jednom nivou je ideja – jedno, a na drugom nivou je čulno, koje je mnoštveno i pojedinačno. Ideja je uzrok postojanja i sebe same, ona je ono prvo i nenastalo, a uzrok je i pojedinačnih čulnih stvari, koje su ono drugo, nastalo, i nisu uzrok, već posledica. Ideja je večna, nepromenljiva i transedentalna i sve to skupa čini razumjevanje svega što jeste predstavlja teoriju ideja. Platon preko lika Sokrata u prvoj i drugoj knjizi Države pobija sledeće definicije pravičnosti: I – Pravičnost se sastoji u govorenju istine i vraćanju drugima onog što im pripada (Kafalova definicija) I I – Pravično je dati svakome ono što mu pripada (Polemarhova definicija) I I I – Pravično je ono što koristi jačem (Prva Trasimahova definicija) IV – Pravičan čovek u odnosu na nepravičnog uvek gubi. Pravičnost se ne isplati (Druga Trasimahova definicija) V – Pravičnost je stvar dogovora (izbora) ljudi u okviru jedne zajednice. Pravičnost je sredina između najvećeg dobra (nekažnjeno činiti nepravdu) i najvećeg zla (trpeti nepravdu).
