Download Lich su van minh the gioi 123456789 and more Essays (university) Chinese Language in PDF only on Docsity!
Câu 1: Văn minh Ai C p cậ ổ đ i: các thành tạ ự tiêu bi u: tín ngể ưỡng tôn giáo, ki n trúc, y h c, chế ọ ữ vi tế N n văn minh Ai C p là n n văn minh đ u tiên đề ậ ề ầ ược s ử sách ghi l i m tạ ộ cách có bài b n và chính vì đi u này mà nh ng gì tinh hoa nh t quý báu nh t và bíả ề ữ ấ ấ ẩ n nh t đã đ ấ ược ng ười Ai C p truy n đ t l i cho con cháu h. T t c ậ ề ạ ạ ọ ấ ả đã t o ra m tạ ộ c n s t sông Nile ch a bao giơ ố ư ờ ắt t trong l ch s ị ử nhân lo i.ạ Nhà s ử h c Hy L p Herodotus đã vi t r ng Ai C p là món quà c a sôngọ ạ ế ằ ậ ủ Nile, các đ ng b ng màu mồ ằ ỡ c a sông Nile đã cho con ngủ ười c ơ hôij đ ể phát tri nể m t n n kinh tộ ề ế nông nghi p đ nh canh và t o nên m t xã h i t p trung trong bu iệ ị ạ ộ ộ ậ ổ đàu thoát kh i c nh s ng b p bênh ăn lôngỏ ả ố ấ ở ỗl. Nh ờ v y nh ng cậ ữ ư dân ởđây đã có trí tu ệ và nh n th c thậ ứ ế gi i và xã h i tinh vi h n so v i các n i khác trên thớ ộ ơ ớ ơ ế gi i.ớ Vì th ế mà n n văn minh Ai C p luôn khi n ngề ậ ế ười ta thính thú. Tr ước h t ph i k ế ả ể đ n Tôn giáo Ai C p.ế ậ A, Tôn giáo Ng ười Ai C p theo ch ậ ủ nghĩa đa th n có nghĩa là hầ ọ th ờ r t nhi u th nấ ề ầ nhi u đ n m c hề ế ứ ọ th ường chia các th n thành nhóm m i nhóm t ầ ỗ ừ 3 t i 9 th n cóớ ầ m i liên hố ệ v i nhau nhớ ư cùng là m t ch c năng ho c có m i quan hộ ứ ặ ố ệcha con cháu ch t (ví dắ ụ nh ư th n Atum có con là Shu và Tefnut). G m có các lo i th nầ ồ ạ ầ nh : các th n tư ầ ự nhiên, các th n đ ng v t, linh h n ngầ ộ ậ ồ ười đã ch t, th n đá, th n ế ầ ầ l a, th n cây… Nh ng v th n này hi n thân qua các loài v t nhử ầ ữ ị ầ ệ ậ ư chim, thú ho cặ bò sát nh ư th n Anubis hi n thân qua loài chó r ng và có nhi m vầ ệ ừ ệ ụ b o vả ệcác xác ướ p hay th n Bes hi n thân qua S ầ ệ ư ửt có nhi m vệ ụ b o vả ệ các ph ụ n ữcó thai. Các th n tầ ự nhiên c a Ai C p g m có Thiên th n, Đ a th n và Thuủ ậ ồ ầ ị ầ ỷ th nầ Thiên th n, g i là th n Nut, là m t nầ ọ ầ ộ ữ th n thầ ường đ ược th ể hi n thành hình tệ ư ợng m t ngộ ư ời đàn bà ho c m t con bò cái. Đ a th n là m t nam th n g i là th n ặ ộ ị ầ ộ ầ ọ ầ Ghép. Th y th n, t c là th n sông Nin, g i là th n Odirix. Chính nhủ ầ ứ ầ ọ ầ ờ có v ị th nầ này mà ru ng đ ng tộ ồ ươi t t, b n mùa thay đ i, cây c i ch t r i s ng l i. Ngoài ố ố ổ ố ế ồ ố ạ ch c năng nói trên, th n Odirix còn đứ ầ ược quan ni m là th n Âm ph , là Diêm ệ ầ ủ V ương. Cũng nh ư loài ngư ời, các th n cũng th ầ ư ờng k t h p v i nhau và t o thành ế ợ ớ ạ nh ng th n m i. Th n không khí Su chính là k t quữ ầ ớ ầ ế ả c a sủ ự k t h p c a Thiênế ợ ủ th n Nut và Đ a th n Ghép.ầ ị ầ S ự tôn tr ng dành cho các vọ ị th n không phầ ụ thu c vào con v t hi n thânộ ậ ệ mà đi u đó phề ụ thu c vào y u tộ ế ố chính tr. Vi c Pharaong lúc đó xu t th n tị ệ ấ ầ ừ vùng nào thì th n đ a phầ ị ương c a vùng đó s ủ ẽ tr ở thành th n qu c gia và nó thayầ ố đ i theo th i kì. Trong th i kì k nguyên lúc Menes th ng nh t vùng thổ ờ ờ ỉ ố ấ ượng và h ạ Ai C pậ đ ể xây d ng tri u đ i đ u tiên thì th n Chimự ề ạ ầ ầ Ưng Horus tr ở thành th nầ qu c gia và đố ược th ờ ph ượng nhi u nh t. Nh ng đ n tri u đ i th ề ấ ư ế ề ạ ứ 5 khi các Pharaong xu t thân tấ ừ vùng Hêliopolix là vùng tôn th ờ th n M t Tr i thì th n raầ ặ ờ ầ tr ở thành th n đ ng đ u các th n c a Ai C p. Đ n th i Trung vầ ừ ầ ầ ủ ậ ế ờ ương qu c thì th n ố ầ Amon tr ở thành v ị th n cao nh t Ai C p vì lúc này các Pharaong xu t thân tầ ấ ậ ấ ừ Thebes. Th i kì này th n Amon cũng đờ ầ ược g i là Amon-Ra. ọ Tuy nhiên ng ười Ai C p không bao gi ậ ờ ch ỉ th ờ m t mình th n qu c gia ,ộ ầ ố đ i v i nông dân Ai C p thì th n đ a phố ớ ậ ầ ị ương là quan tr ng nh t. H ọ ấ ọ tin r ng m iằ ọ phúc l i c a hợ ủ ọ đ u đ n tề ế ừ m t v th n nào đó nhộ ị ầ ư s ự màu m ỡ c a đ t và sủ ấ ựsinh
s n c a súc v t là do th n Wadi-wer ban cho , chi nả ủ ậ ầ ế th ng hay th t b i trongắ ấ ạ chi n tr n là do th n Anhur quy t đ nh.ế ậ ầ ế ị Ngoài ra ng ười Ai C p còn th ậ ờ th n M t Trăng T t (Thoth) , là th n thôngầ ặ ố ầ thái trí tu ệ , đ ược th ể hi n d oi hình tệ ứ ượng m t con ng ộ ười đ u chim h ng h c ầ ồ ạ ho c đ u kh .ặ ầ ỉ Ngư ời Ai C p c ậ ổ đ i cũng r t coi tr ng vi c thạ ấ ọ ệ ờ ngư ời ch t. Ng ế ười Ai C p ậ c ổ đ i tin r ng thạ ằ ế gi i bên kia là có th t đó là n i các linh h n t n t iớ ậ ơ ồ ồ ạ ở th ế gi iớ đó th ể xác v n là nhà c a linh h n, và hẫ ủ ồ ọ quan ni n r ng m i ngệ ằ ỗ ười đ u có ề m tộ hình bóng g i là “can”( linh h n). Khi con ngọ ồ ười m i ra đ i thì linh h n nhâjp vào ớ ờ ồ trong c ơ th , khi con ngể ười ch t thì linh h n r i kh i th ế ồ ờ ỏ ể xác. N u thế ể xác b phânị hu ỷ thì linh h n sồ ẽ b huị ỷ ho i chính vì v y hạ ậ ọ ướp xác nh ng thi th ữ ể đ ể gi ữlinh h n c a ngồ ủ ười ch t có đ ế ược cu c s ng m i ộ ố ớ ở th ế gi i bên kia. Chính vì v y mà Aiớ ậ C p m i có t cậ ớ ụ ướp xác. Ng ười Ai C p c ậ ổ đ i còn thạ ờ nhi u lo i đ ng v t tề ạ ộ ậ ừdã thú, gia súc, chim đ n côn trùng nhế ư chó sói, cá s u, r n, s n dấ ắ ơ ương, c u, mèo, h ng h c, đ c bi t là ừ ồ ạ ặ ệ bò m ng Apix.ộ Ngoài các con v t có th c, ngậ ự ười Ai C p còn th ậ ờ các con v t tậ ưởng t ượng nh ư ph ượng hoàng, nhân s. ư Nhân s ư là con v t đ u ngậ ầ ười mình thú ng ười Ai C p tin r ng con v t này ậ ằ ậ s ng trong sa m c g n đó và là kố ạ ầ ẻ b o vả ệ đ c l c ch ng l i m i thắ ự ố ạ ọ ế ựl c thù đ ch. ị Nhân s ư còn t ượng tr ng cho s c m nh và trí tu ư ứ ạ ệ vì v y thậ ường đ ược đ t t i l i ặ ạ ố vào c a các đ n th , kim tủ ề ờ ự tháp nh ư ng ười gi ữ c a.ử B, Ki n trúc và điêu kh cế ắ Nh c t i Ai C p ngắ ớ ậ ười ta không th ể không nh c t i Kim Tắ ớ ựtháp. KTt đã đ t t i trình đạ ớ ộ r t cao vấ ề ngh ệ thu t ki n trúc và đ n t n bây giậ ế ế ậ ờ ng ười ta v n ẫ ch a thư ể tìm ra cách ng ười ta đã xây d ng KTT b ng cách nào và v n ch a lý gi i ụ ằ ẫ ư ả đ ược nhi u bí ề ẩn c a Kim t ủ ự tháp.Cho đ n nay, nh ng công trình này v n đ ngế ữ ẫ ứ s ng s ng nhừ ữ ư ượt ng đài b t t , kh ng đ nh s ấ ử ẳ ị ự ồt n t i c a m t n n văn minh th nh ạ ủ ộ ề ị v ượng c ổ x a.ư
- Kim t ựtháp Kim t ự tháp là nh ng ngôi mữ ộ c a các vua Ai C p thu c vủ ậ ộ ương tri u III và ề v ương tri u IV th i C ề ờ ổ v ương qu c. Các ngôi m ố ộ ấy đ ược xây ở vùng sa m cạ ở Tây Nam Cairô ngày nay. Th i kì Kim tờ ự tháp đ ược xây d ng nhi u nh t và đ ự ề ấ ồ s ộ nh t là th i vấ ờ ương tri u IV. Vua đ u tiên c a về ầ ủ ương tri u này là Xnêphru, đã xây cho mình hai Kim t ề ự tháp, cái th ứ nh t cao 36,5m; cái thấ ứ hai cao 99m. Các vua k ế ti p nhế ư Kê p,ố Kêphren, Mikêrin đ u xây d ng nh ng Kim tề ự ữ ự tháp r t l n: Kim tấ ớ ự tháp Kê p (tênố Ai C p) là Hufu cao 146,5m; Kim tậ ự tháp Kêphren cao 137m; Kim t ựtháp Mikêrin cao 66m. Nhân dân Ai C p cậ ổ đ i, b ng bàn tay và kh i óc c a mình, đã đạ ằ ố ủ ể l i choạ n n văn minh nhân lo i nh ng công trình ki n trúc vô giá. Tr i qua g n 5000 năm,ề ạ ữ ế ả ầ các Kim t ự tháp hùng vĩ v n đ ng s ng s ngẫ ứ ừ ữ ở vùng sa m c Ai C p b t ch p th iạ ậ ấ ấ ờ gian và m a n ng. Vì v y, tư ắ ậ ừ lâu ng ười Ar p có câu: ậ "T t cấ ả đ u sề ợ th i gian,ờ nh ng th i gian sư ờ ợ Kim t ự tháp".
b i trí tuở ệ c a v th n trí tuủ ị ầ ệ Thoth.Ban đ u, chầ ữ ượt ng hình Ai C p là ậ ảnh. Đó là, t ừ xu t hi n dấ ệ ưới d ng hình ạ ảnh tr c quan. Nó đ ự ược thành l p thêm ý nghĩa (bi u ậ ể ý) lá th. V i sư ớ ự giúp đ ỡ c a chủ ữ ượt ng hình có th ể ghi l i m t sạ ộ ố khái ni m tr uệ ừ t ượng, ph c t p. Vì v y, ví d , hình ứ ạ ậ ụ ảnh c a nh ng ng n núi có th ủ ữ ọ ể có nghĩa là m tộ ph n c a nhầ ủ ẹ nhõm, và ng n núi, m t qu c gia nọ ộ ố ước ngoài. hình ảnh c a m t tr i ủ ặ ờ có nghĩa là "ngày" vì nó t a sáng duy nh t trong ngày.ỏ ấ Tuy nhiên, hai ph ương pháp ấy ch a đ ư ủ đ ể ghi m i khái ni m, vì v y d n d nọ ệ ậ ầ ầ xu t hi n nh ng hình vấ ệ ữ ẽ bi u th âm ti t.ể ị ế D n d n, nh ng chầ ầ ữ ữ ch âm ti t bi n thành chỉ ế ế ữ cái, ví d , hòn núi nhụ ỏ đ c là caọ đ ược dùng đ ể bi u thể ị ph ụ âm k. T ng sổ ố ch ữ t ượng hình c a Ai C p c ủ ậ ổ đ i cóạ kho ng 1000 ch , trong đó sả ữ ố ch ữ cái có 24 ch .ữ Ch ữ vi t cế ổ c a Ai C p thủ ậ ường đ ược vi t trên đá, g , đ ế ỗ ồ g m, v i gai, da...ố ả nh ng ch t li u dùng đư ấ ệ ể vi t phế ổ bi n nh t là gi y papyrus. Đế ấ ấ ể vi t trên các lo iế ạ gi y đó, ngấ ười Ai C p c ậ ổ dùng bút làm b ng thân cây s y, còn m c thì làm b ng bằ ậ ự ằ ồ hóng. Lo i chạ ữ ượt ng hình này đ ược dùng trong h n 3000 năm, sau đó, không còn ai ơ bi t đ c lo i chế ọ ạ ữ này n a.ữ Sau khi Ai C p suy tàn thì nó đã trậ ở thành t ưởng ng ữvà s ự phát minh ra ch ữ vi t ai c p cế ậ ổ đ i liên quan đ n 1 t m bia r t quan tr ng là t mạ ế ấ ấ ọ ấ bia Rôddéta và ng ười đã gi iả mã văn t ự ai c pậ c ổ đ iạ là Jean-François Champollion. Trên t m bia này kh c hai thấ ắ ứ ch : ph n trên kh c chữ ầ ắ ữ Ai C p c ,ậ ổ ph n dầ ưới kh c ch ắ ữ Hy L p.ạ Không có ai đ c đọ ược h ệ ch ữ Ai C p cậ ổ trong su tố 1.400 năm, cho đ nế khi nhà nghiên c uứ ng ười Pháp, ông Jean-Francois Champollion, cha đ ẻ c a Ai C p h c, đã gi i nghĩa đủ ậ ọ ả ược t m đá Rosseta vào năm ấ
- T m đá Rosseta có kh c m t s c l nh năm 196 trấ ắ ộ ắ ệ ước Công nguyên vi t b ng ế ằ 3 ngôn ng ữ b i các th y tu vùng Memphis.ở ầ Vi c tìm th y t ng đá Rosetta có thệ ấ ả ể nói là m t đi u may m n vô cùng đ i v iộ ề ắ ố ớ ngành kh o cả ổ vì ch có nó, khoa h c m i d ch n i ti ng Ai C p cỉ ọ ớ ị ổ ế ậ ổ đ i, song đi uạ ề may m n trắ ước n a là khi ng ữ ười Hy L p c ạ ổ đ i đ n đây, nhi u ngạ ế ề ười vi t ch ế ữđã h c ti ng Hy L p và cùng kh c nó v i chọ ế ạ ắ ớ ữ vi t tế ượng hình ở giai đo n cu i cùngạ ố c a n n văn minh này và cũng nhủ ề ờ v y mà ngậ ười ta m i bi t đ ớ ế ược nhi u t ề ư li u quýệ giá thu c nhi u lĩnh v c khác nhau c a Ai C p cộ ề ự ủ ậ ổ đ i nh : l ch s , văn h c, thiênạ ư ị ử ọ văn, toán h c,…ọ
* Ý nghĩa c a chủ ữ vi t Ai C p đ i v i văn minh nhân lo iế ậ ố ớ ạ Ch ữ vi t đóng vai trò quan tr ng trong vi c duy trì đế ọ ệ ế ch ế Ai C p, và đ c vàậ ọ
vi t là đ c quy n c a nhóm ngế ặ ề ủ ười đ ược giáo d c đ ụ ể ghi chép và gi ữ gìn văn b n.ả Ch nh ng ngỉ ữ ười v i xu t thân nh t đ nh m i đ ớ ấ ấ ị ớ ược đào t o đ ạ ể tr ở thành ng ười ghi chép và gi ữ gìn văn b n. Hả ọ ph c vụ ụ trong đ n th , quân đ i và hề ờ ộ ệ th ng hànhố chính c a nhà vua (Pharaon). Hủ ệ th ng chố ữ vi t tế ượng hình Ai C p luôn ph c t p, ậ ứ ạ khó h c, nh ng trong nhi u thọ ư ề ế k ỷ sau khi ra đ i, chúng còn trờ ở nên khó h c h nọ ơ nhi u. Chề ủ ý c a th c tủ ự ế này là nh m duy trì đ c quy n c a nh ng ngằ ặ ề ủ ữ ười ghi chép và gi ữ gìn văn b nả Vào cu i thố ế k ỷ 20, các nhà khoa h c đã truy ra m u tọ ẫ ự Phoenix đ ược bi n t u ế ấ t ừ văn t ự Ai C p c. Các dân t c Do Thái,ậ ổ ộ Ả R p, Hy L p và La tinh đã d a theoậ ạ ự
m u tẫ ự này đ ể ạt o nên ch ữ vi t c a riêng mình. Có thế ủ ể nói, ngôn ng ữ c a chúng taủ dùng ngày nay đ u th a hề ừ ưởng di s n t ả ừ ch ữ vi t Ai C p c .ế ậ ổ Ý nghĩa c a chủ ữ vi t Ai C p cế ậ ổ đ i: truy n bá cho các dân t c khác cho ngạ ề ộ ười perise t ừ n n Hy l p h c l i và xây d ng hề ạ ọ ạ ự ệ th ng chố ữ vi t Ai c pế ậ D, Y h cọ Do t cụ ướp xác th nh hành t ị ừ r t s m, ngấ ớ ười Ai C p đã hi u bi t t ậ ể ế ương đ i ố v ề c u t o c a cấ ạ ủ ơ th ể con ng ười và đã t o đi u ki n cho y h c có th ạ ề ệ ọ ể phát tri nể s m. Nhi u thành t u vớ ề ự ề y h c Ai C p cọ ậ ổ đ i đạ ược ghi trên gi y papyrus và ấ truy n l i đ n ngày nay… Các tài li uề ạ ế ệ ấy đã đ ề c p đ n các v n đậ ế ấ ề nh ưnguyên nhân c a b nh t t, mô tủ ệ ậ ả v ề óc, nói v ề quan h ệ gi a tim và m ch máu, các lo iữ ạ ạ b nh, cách khám b nh, khệ ệ ả năng ch a tr ,….ữ ị Ng ười Ai C p đã s m bi t nguyên nhân ch ậ ớ ế ủ y u c a b nh t t là do sế ủ ệ ậ ự b tấ th ường c a m ch máu ch ủ ạ ứ không ph i do ma quả ỷ ho c do phù thuặ ỷ nào c. H nả ơ n a, tữ ừ th i Trung vờ ương qu c, ng ố ười Ai C p đã bi t đ ậ ế ược t m quan tr ng c a ầ ọ ủ óc và tim đ i v i cố ớ ơ th ể con ng ười, n u b ế ộ óc mà b t n h i thì cị ổ ạ ơ th ể s ẽkhông còn bình th ường n a. ữ M t đi u khá đ c bi tộ ề ặ ệ ở y h c Ai C p mà tôiọ ậ ấn t ượng đó là ph ương pháp gây mê. Trong ca m ổ s ọ đ u tiên do Imhotep đích thân th c hi n, ông đã gây mêầ ự ệ b nh nhân b ng cách đ c kinh c u nguy n, sau đó cho hệ ằ ọ ầ ệ ọ u ng dung d ch thu cố ị ố ng ủ ch ế bi n tế ừ m t lo i th o m c ch a ch t ma tuý, khi n hộ ạ ả ộ ứ ấ ế ọ m t h t c m giác.ấ ế ả Ông dùng vàng đ ể ngăn ng a nhi m trùng máu vì vàng là thừ ễ ứ kim lo i có đ c tínhạ ặ sát trùng. B i v y mà m i có nh ng lá vàng n m trong h p sở ậ ớ ữ ằ ộ ọ c a xácủ ướp. Còn nh t nhi u nh ng phấ ề ữ ương pháp hay v ề s c khoứ ẻ nh ư vi c kéo dài tu iệ ổ th. Các ngọ ự y khuyên là không nên ăn th t mị ỡ ợl n, và nh t là cá s ng vì có th ấ ố ểlàm nóng l c phụ ủ ngũ t ng và làm trái tim có thạ ể v ỡ ra trăm m nh.ả https://cand.com.vn/Khoa-hoc-Quan-su/Thanh-tuu-dang-kinh-ngac-cua-y- hoc-Ai-Cap-co-dai-i45257/ Thu t gi i ph u và môn sinh lí h c, cũng nhậ ả ẫ ọ ư m t ph n c a môn hoá h c, nhộ ầ ủ ọ ờy h c mà phát tri n. Tọ ể ừ th ế k thỉ ứ VI tr ước Công nguyên, các y sĩ Ấn đã mô t ảcác dây gân, cách ch p xắ ương s , h ọ ệ th ng lâm-ba (lymphatique), th n kinh tùngố ầ (plexus nerveux), cân m c (fascia), chi võng (tissu adipeux), màng ho t d chạ ạ ị (membrane synoviale) và nhi u cân nh c h n các nhà gi i ph u ngày nay n a. Cácề ụ ơ ả ẫ ữ y sĩ Ấn tr ước Công nguyên cũng l m l n nh ầ ẫ ưAristote, cho trái tim là trung tâm suy t , và các th n kinh đ u qui vư ầ ề ề tim và cũng xu t phát tấ ừ tim. Nh ng hư ọ đã hi u kĩể b ộ tiêu hoá – các d ch v (sucs gastrique) có tác d ng gì, th c ăn bi n hoáị ị ụ ứ ế ở bao tử (chyme) r i đ i thành dồ ổ ưỡng tr p (chyle) ra sao, và d ấ ưỡng tr p th m vào máu ra ấ ấ sao. Đi tr ước Weissmann hai ngàn b n trăm năm, Atreya (kho ng 500 tr ố ả ước Công nguyên) cho r ng tinh trùng c a ngằ ủ ười cha thoát kh i c ỏ ơ th ể ng ười cha, đ c l p và ộ ậ tuy nh ỏ tí mà ch a đứ ủ c ơ th ể c a ngủ ười cha r i. Ông khuyên đàn ông tr ồ ước khi c ưới v ợ nên đ ể y sĩ khám kĩ c ơ th , và lu t Manou c nh cáo cha mể ậ ả ẹ v ề cái h i gạ ả con cho nh ng thanh niên bữ ị b nh lao, b nh điên gi n (épilepsie)[11], b nh cùi,ệ ệ ả ệ b nh khó tiêu kinh niên, b nh trĩ và… t t l m l i. Trệ ệ ậ ắ ờ ước Công nguyên 500 năm mà
m t thộ ứ thu c tê g i là Samohini. Sushruta kố ọ ể ra t i 1.120 thớ ứ b nh và b o ch nệ ả ẩ b nh thì ph i v ng, văn, v n, thi t (b t m ch). M t cu n sách vi t kho ng 1.300ệ ả ọ ấ ế ắ ạ ộ ố ế ả sau Công nguyên ch cách b t m ch. Ngỉ ắ ạ ườ Ấi n r t ấ ư a xét n ước ti u đ ể ể đoán b nh;ệ và các y sĩ Tây T ng n i ti ng là coi nạ ổ ế ước ti u đ ể ể đoán đ ược b t kì b nh gì. Th i ấ ệ ờ Huy n Trang, ngề ườ Ấi n đã b t đ u dùng phép nh n ăn b y ngày đ ắ ầ ị ả ể tr b nh; có khiị ệ ch ng c n u ng thu c mà ch a h t b y ngày đã h t b nh; h t b y ngày mà ch aẳ ầ ố ố ư ế ả ế ệ ế ả ư h t b nh thì m i ph i dùng thu c. Nh ng có dùng thu c cũng ch dùng ít thôi; hế ệ ớ ả ố ư ố ỉ ọ trông c y vào các cách nh n ăn, t m r a, t y, xông, chích máu b ng đ a ho c b ngậ ị ắ ử ẩ ằ ỉ ặ ằ b u giác, h n là vào thu c. Y sĩầ ơ ố Ấn r t gi i v ấ ỏ ề khoa gi i đ c r n c n; hi n nay Tâyả ộ ắ ắ ệ y v n thua hẫ ọ v ề khoa đó. Châu Âu mãi t i thớ ế k XVIII m i bi t ch ng đ u; theoỉ ớ ế ủ ậ Dhanwantari, m t trong nh ng y sĩ đ u tiên c aộ ữ ầ ủ Ấn thì ng ườ Ấi n đã bi t ch ng đ u ế ủ ậ t ừ năm 550 sau Công nguyên: “Dùng dao chích châm vào m ủ c a n t đ u trên vúủ ố ậ con bò cái… r i chích vào cánh tay, trên kho ng tồ ả ừ vai t i khuớ ỷ tay, cho máu r ướm ra, hoà m ủ đó v i máu, thớ ế là b nh s t vì đ u”. Nhi u y sĩ châu Âu ngày nay choệ ố ậ ề r ng ngằ ườ Ấi n s ở dĩ có ch ế đ ộ ật p c p, các t p c p s ng cách bi t h n nhau, không ấ ậ ấ ố ệ ẳ đ ng ch m t i nhau vì ngụ ạ ớ ười Bà La Môn s ợ b lây b nh do nh ng v t vô hình nàoị ệ ữ ậ đó; xét các qui t c vắ ệ sinh ch trong sách c a Sushruta và trong “lu t Manou” thìỉ ủ ậ hình nh ư ng ười Ấn th i x a đã bi t thuy t mà ngày nay chúng ta g i là thuy t vi ờ ư ế ế ọ ế trùng gây b nh; chung qui chúng ta ch đ t m t tên m i cho các thuy t c a cệ ỉ ặ ộ ớ ế ủ ổnhân thôi ch ứ có khám phá gì thêm đâu. Hình nh ư ng ười Ấn đã phát minh ra cách tr ị b nh b ng thôi miên; hệ ằ ọ th ường đ a con b nh l i các ngôi đ n đ ư ệ ạ ề ể tr b ng cách đó,ị ằ cách “đi n miên” (nghĩa là ngệ ủ ở đ n), nhề ư ở Ai C p và Hi L p. Các y sĩ Anhậ ạ Braid, Esdale và Elliotson “nh ờ ti p xúc v iế ớ Ấ n Đ , m ộ ượn ý và rút kinh nghi m c a ệ ủ Ấ n” mà khai sinh cho môn tr b nh b ng thôi miên ị ệ ằ ở Anh. Y h cọ Ấn phát tri n r t ể ấ mau ở th i Veda và th i Ph t giáo sau đó, luôn m y thờ ờ ậ ấ ế k , ti n r t ch m, r t r tỉ ế ấ ậ ấ ụ rè. Atreya, Dhanwantari và Sushruta h c đọ ược c a Hi L p nh ng gì và Hi L p h c ủ ạ ữ ạ ọ l i c a ngạ ủ ườ Ấi n nh ng gì? Đi u đó chúng ta không bi t đ ữ ề ế ược. Garrison b o: “ ả Ở th i đ i Alexandre, các y sĩ và gi i ph u giaờ ạ ả ẫ Ấn n i ti ng là bi t r ng, tr b nh gi i, ổ ế ế ộ ị ệ ỏ qu ả là danh b t hấ ư truy n”; nên nói thêm r ng theo vài nhà bác 126 h c thìề ằ ọ Aristote h c đọ ược c a ng ủ ười Ấn r t nhi u. Các y sĩ ấ ề Ả R p và Ba Tậ ư cũng v y,ậ nh ng cũng khó mà bi t đư ế ược các y sĩ Ấn Đ ộ đã mang ơn các y sĩ Bagdad và các y sĩ Babylone bao nhiêu, do các y sĩ Bagdad làm trung gian. M t m t, vài vộ ặ ị thu cố nh ư nha phi n, thuế ỷ ngân và vài ph ương pháp ch n b nh nh ẩ ệ ư cách coi m ch, hìnhạ nh ư từ Ba T ư truy n quaề Ấn Đ ; m t khác chúng ta th y ộ ặ ấ ở th ế k ỉVIII sau Công nguyên, ng ười Ả R p và Ba Tậ ư d ch các sách thu c mà Sushruta và Charaka đãị ố vi t tế ừ ngàn năm tr ước. Đ i v ạ ương H i giáo Harun-al-Rashid[15] nh n r ng ồ ậ ằ Ấn Đ ộ ất n b ộ h nơ Ả R p vậ ề khoa h c và y h c nên m i các danh yọ ọ ờ Ấn l i Bagdad d ng ạ ự nhà th ương và tr ường y khoa. Huân t ước Ampthill k t lu n r ng y h c Âu châu th i ế ậ ằ ọ ờ Trung c ổ và c ả th i C n đ i t n bờ ậ ạ ấ ộ nh ờ ng ườ Ải R p màậ Ả R p l i mangậ ạ ơn c a ủ Ấn Đ. Có thộ ể tin r ng y h c, môn h c cao thằ ọ ọ ượng nh t mà cũng ít ch c ch n nh t đó, ấ ắ ắ ấ đã xu t hi n tấ ệ ừ th i Thờ ượng c ổ ở Sumérie, Ai C p vàậ Ấn Đ ộ và đã phát tri n nhể ờ ba x ứ đó trao đ i ki n th c v i nhau,ổ ế ứ ớ ảnh h ưởng l n t i nhau ẫ ớ
Ảnh h ưở ng trên lĩnh v c chính tr : th n bí hóa v ự ị ầ ương quy nề góp ph n xác l p môầ ậ hình quân ch ủ chuyên ch ;ế
- Ảnh h ưởng trên lĩnh v c văn h c: dòng văn h c ự ọ ọ tôn giáo (L yấ ví dụ); Văn h c cọ ổ đ i Ai C p, cũng nhạ ậ ư m i n n văn h c khác, g n li n v i đ i s ng xãọ ề ọ ắ ề ớ ờ ố h i và v i hộ ớ ệ t ư t ưởng c a xã h i đó. Và b i vìủ ộ ở ở Ai C p cậ ổ đ iạ , tôn giáo là hình th cứ t ư ưởt ng ch ủ đ o, nên không có gì lạ ạ ằr ng văn h c Ai C p ch u ọ ậ ị ảnh h ưởng ch ủ y u c a tôn giáo, và nhi u tác ph m c a n n văn h c này đã th m nhu n thế ủ ề ẩ ủ ề ọ ấ ầ ế gi iớ quan tôn giáo, bi u hi n dể ệ ưới nhi u hình th c khác nhau. Tuy nhiên không nên t ề ứ ừ đó mà cho r ng văn h c Ai C p chằ ọ ậ ỉ là nh ngữ văn b nả tôn giáo hay th n tho i.ầ ạ Ng ược l i, nó r t phong phú đa d ng v ạ ấ ạ ề th ể lo i.ạ
- Ảnh h ưởng trên lĩnh v c ngh ự ệ thu t: xây d ng vì m c đích tôn giáo (L y ví d );ậ ự ụ ấ ụ
- Ảnh h ưởng trên lĩnh v c khoa h c t ự ọ ự nhiên: y h c, thiên văn h c, toán h c;ọ ọ ọ
- Ảnh h ưởng trên các lĩnh v c khác: xã h i, ch ự ộ ữ vi t,…ế Câu 2 : Tôn giáo c aủ Ấn Đ ộ Trên toàn th ế gi i có r t nhi u tôn giáo khác nhau, m i tôn giáo đ uớ ấ ề ỗ ề mang ý nghĩa riêng c a nó “T t củ ấ ả tôn giáo trên th ế gi i, dù khác nhau vớ ề nhi u m t, đ u tuyên bề ặ ề ố r ng không gì ngoài Chân lý t n t i trên thằ ồ ạ ế gi i”ớ (Mabatma Gandbi).V y có ai đã th c m c r ng n i đâu đậ ắ ắ ằ ơ ược g i là “ cái nôi ọ c a các tôn giáo” hay ch a? Đó chính làủ ư Ấn Đ. Không ph i ng u nhiêu mà ộ ả ẫ ng ười ta g i ọ Ấ n Đ ộ là cái nôi c a các tôn giáo.ủ Ấn Đ ộ không ch là đ t nỉ ấ ước vô cùng đa d ng vạ ề tôn giáo và tín ng ưỡng mà còn là quê h ương c a ủ Ấn Đ ộ giáo , đây là tôn giáo lâu đ i nh t trên thờ ấ ế gi i. Ngoàiớ Ấn Đ ộ giáo ( đ oạ Hinđu) Ấn Đ ộ là n i s n sinh ra r t nhi u tôn giáo khác và trong đó quanơ ả ấ ề tr ng nh t là Đ o Bàlamôn vọ ấ ạ ề sau là đ o Hinđu và đ o Ph t. Ngoài ra còn cóạ ạ ậ đ o Jain, đ o Xích.ạ ạ a) Đ o Bàlamonạ Trong th i kì đ u c a th i Vêđa,ờ ầ ủ ờ d u v t nguyên thuấ ế ỷ v n còn t n t iẫ ồ ạ trong quan ni m c a ngệ ủ ườ Ấi n. H ọ tin r ng v n v t đ u có linh h n nên hằ ạ ậ ề ồ ọ sùng bái r t nhi u th , sùng bái các hi n tấ ề ứ ệ ượng t ự nhiên, ng ười ch t và nhi u ế ề loài đ ng v t...ộ ậ Theo s ự ịt nh ti n c a th i gian blm đ ế ủ ờ ược xem là m t s ộ ự tính h p quáợ trình đi lên và s ự tr ưởng thành c a dân t c ADD mà trong đó th ủ ộ ế h ệđi qua luôn là ti n đề ề đ ể ng ười sau k ế ụt c. Có l ẽ vì v y mà nhà nghiên c u văn hoáậ ứ Ấ n M cđonnal đã nh n xét ngoài TQ ra không còn n ắ ậ ước nào trên TG có th ể tìm đ ược ngu n g c ngôn ng ồ ố ữ , văn h c tín ngọ ưỡng và l ễnghi tôn giáo cùng nh ng t p t c t p quan c a mình qua 1 sữ ậ ụ ậ ủ ự phát tri n không ng ng h n 3000ể ừ ơ năm nh ưAD.
Câu 4 : Văn minh Trung Hoa c ổ - trung đ i : thành t u chạ ự ữ vi t, văn h c vàế ọ ả nh h ưởng ở Vi t Namệ Trung Qu c là m t qu c gia có n n văn minh lâu đ i và r c rố ộ ố ề ờ ự ỡ v i nhi u thànhớ ề t u đóng góp cho văn minh nhân lo i. Gi ng nhự ạ ố ư Ai C p, Lậ ưỡng Hà, Ả R p,ậ Ấn Đ ,… Trung Qu c cũng là m t trong nh ng n i hình thành n n văn minh cộ ố ộ ữ ơ ề ổ đ iạ c a thủ ế gi i. Văn Minh Trung Hoa cớ ổ đ i b t ngu n tạ ắ ồ ừ thung lũng d c theo haiọ dòng sông Hoàng Hà và Tr ường Giang trong th i đ i đ ờ ạ ồ đá m i. V i hàng ngànớ ớ năm t n t i và phát tri n đây là n n văn minh lâu đ i nh t thồ ạ ể ề ờ ấ ế gi i.Văn minh Trungớ Hoa đ ược nhi u ng ề ười xem là văn mình trung tâm c a khu v c Châu Á. ủ ự M c dùặ không có v ẻ tr m m c cầ ặ ổ kính nh ư Ấn Đ , không uy nghi , huy n bí nh ộ ề ư Ai C pậ hay L ưỡng Hà nh ng văn minh Trung Qu c mang nh ng nét đ c s c riêng, gây nên ư ố ữ ặ ắ nh ngữ ảnh h ưởng m nh t i các qu c gia khác. N n văn minh Trung Hoa có r t ạ ớ ố ề ấ nhi u thành t u l n và n i b t trong nhi u lĩnh v c khác nhau.ề ự ớ ổ ậ ề ự Th ứ nh t vấ ề ch ữ vi t.ế Con ng ười chung s ng v i nhau đòi h i ph i có ph ố ớ ỏ ả ương ti n giao ti p đ ệ ế ể nh n,ậ truy n đ t thông tin, bi u đ t c m xúc, trao đ i ki n th c và kinh nghi m cũngề ạ ể ạ ả ổ ế ứ ệ gi ng nhố ư các qu c gia khác, ban đ u phố ầ ương ti n giao ti p c a ng ệ ế ủ ười Trung Hoa là cách truy n mi ng vào các th i trề ệ ờ ước th i Hoàng Đ. ờ ế Đ n th i Hoàng Đế ờ ế ng ười ta đã bi t th t dây th ng dùng nh ng cái nút th t trên ế ắ ừ ữ ắ dây đ ể ghi nh ớ đi u gì đó. Nh ng nút nhề ữ ỏ bi u th cho nh ng vi c nh , nh ng nútể ị ữ ệ ỏ ữ l n bi u th cho nh ng vi c l n. Đây là phớ ể ị ữ ệ ớ ương pháp s ơ khai đ ể ghi nh ớ s ự vi c màệ không ch ngỉ ười Trung Hoa m i bi t làm. ớ ế Ban đ u thì ngầ ười ta dùng kí hi u đ ệ ể ghi nh ớ các s ự vi c, sệ ự v t nh ng có quáậ ư nhi u nh ng sề ữ ự vi c mà hệ ọ mu n ghi l i đố ạ ược và h ọ r t dấ ễ b quên nên sau này hị ọ đã dùng nh ng hình vữ ẽ đ ể bi u th ý nghĩ .ể ị Ch ữ vi t Trung Hoa không ph i ch là m t công cế ả ỉ ộ ụ đ ể ghi chép mà nó còn là m tộ cái th ứ ngh ệ thu t, m t thậ ộ ứ dùng đ ể trang trí, m t thộ ứ đ ể đánh giá h c v n và tọ ấ ư cách con ng ười. Ch ữ vi t Trung Hoa làm nêncác chế ữ chung c a Trung Qu c v iủ ố ớ các n ước khu v c Đông Á. Nhi u n ự ề ước g i các n ọ ước Đông Á là Đông Văn. Ch ữ vi t Trung Qu c ra đ iế ố ờ ở th i nhà Thờ ương vào kho ng ả thiên niên k II TCN, ngỉ ười ta g i đó là văn t ọ ự giáp c t. B iố ở lẽ lo i chạ ữ này đ ược kh c trên mai rùa ho c x ắ ặ ương thú ( giáp là mai rùa, c t là xố ương thú). Ch ữ giáp c t có niên đ i s mố ạ ớ nh t tìm đấ ược là thu c tri u Võ Đinh (kho ng 1324-1266 ộ ề ả TCN), tàii li u này còn có tên là giáp c t văn Ân – Khệ ố ưvì đào đ ược ở Ân Kh. Ngư ười Trung Qu c lúc b y giố ấ ờ m iỗ khi mu n bói vi c gì thì kh c nh ng đi u mu n bói lên maiố ệ ắ ữ ề ố rùa ho c xặ ương thú, đ c l ụ ỗ ở gi a r i nung, sau đó theo nh ng đữ ồ ữ ường r n n t đ ạ ứ ể đoán ý c a tr i đ t quủ ờ ấ ỷ th n. Ví dầ ụ Giáp c t văn có câu h i vố ỏ ề mùa m a b i th yư ở ầ bói: Kim nh t, Kỳ vũậ? (Hôm nay, nó có m a không?)ư Ch ữ vi t giáp c t chế ố ủ y u là chế ữ ượt ng hình. Ch ữ "nh t" (m t tr i)ậ ặ ờ thì v ẽ m t vòng tròn nh ,ộ ỏ ở gi a có m t ch m. Chữ ộ ấ ữ "s n" (núi) thì vơ ẽ 3
đ nh núi. Chỉ ữ "th y" (nủ ước) thì v ẽ 3 làn sóng. Hình ho ạ đem l i cho Hán tạ ự nhi u khề ảnăng kì di u.ệ Nh ngữ đ ường nét m nhả mai và uy nể chuy n cho th y khể ấ ả năng c m nh n vả ậ ề th ế gi iớ xung quanh c a ngủ ười Trung Qu c.V ố ề sau do nhu c u ghi chép vầ ề các đ ng tác,ộ các khái ni m tr u tệ ừ ượng trên c ơ s ở ph ương pháp t ượng hình đã phát tri n thành hai ể lo i chạ ữ bi u ý ( thể ể hiên ý) và h i thanh ( mả ượn âm thanh).Ch ữ giáp c t còn dùngố đ ể ghi chép khí t ượng, đ a lí, thiên văn, tôn giáo. Cho đ n nay đã phát hi n đ ị ế ệ ược h n 100.000 m nh mai rùa và xơ ả ương thú có kh c ch ắ ữ giáp c t. T ng số ổ ố ch ữgiáp c t lên t i 5000 ch ; có nh ng đo n văn dài đ n h n 100 ch .ố ớ ữ ữ ạ ế ơ ữ Đ n th i Tây Chu sế ờ ố l ượng ch ữ càng nhi u và cách vi t càng đ n gi n. Chề ế ơ ả ữ vi t tiêu bi u th i kì này là kim văn, cũng g i là chung đ nh văn (chế ể ờ ọ ỉ ữ vi t trênế chuông đ nh). Kim văn tỉ ừ đ i Thờ ương đã có nh ƣng còn ít. Đ n Tây Chu, nhà vuaế th ường đem ru ng đ t và ng ộ ấ ười lao đ ng ban th ộ ưởng cho các quý t c. M i l n nh ộ ỗ ầ ư v y, vua Chu thậ ường ra l nh đúc đ nh đ ng và ghi s ệ ỉ ồ ự vi cệ ấy lên đ nh đ ỉ ể làm kỉ ni m, do đó kim văn đ n th i kì này r t phát tri n. Ngoài đệ ế ờ ấ ể ồ đ ng, chồ ữ vi t th iế ờ Tây Chu còn đ ược kh c trên tr ng đá, th ắ ố ẻtre. Các ch ữ vi t đ u tiên này đế ầ ược g i chung là ch ọ ữ đ i tri n, cũng là cạ ệ ổ văn. Th iờ Xuân Thu Chi n Qu c do đ t nế ố ấ ước không th ng nh t nên cũng không th ng nh t ố ấ ố ấ đ ược ch ữ vi t.Tế ừ cu i th i T n Thuố ờ ầ ỷ Hoàng (221 – 206 TCN) đ n th i Hán tuyênế ờ đ ế (73 – 49 TCN), l i xu t hi n m t ki u chạ ấ ệ ộ ể ữ m i là chớ ữ L. Chệ ữ ệl khác ch ữtriên ở ch ỗ ch ữ tri n còn giệ ữ ạl i nhi u y u t ề ế ố ượt ng hình, do đó có nhi u đ ề ường nét cong nét tròn, còn ch ữ ệl thì bi n nh ng nét đó thành ngang, b ng. S , th ng vuông v cế ữ ằ ổ ẳ ứ ngay ng n. Th i gian sắ ờ ử d ng chụ ữ l ệ tuy không lâu nh ng chư ữ l ệ có ý nghĩa r tấ quan tr ng vì đó là giai đo n quá đọ ạ ộ đ ể phát tri n thành chể ữ chân t c là chứ ữHán ngày nay. Ch ữ vi t Trung Hoa có r t nhi uế ấ ề ưu đi m nh ể ư khi nh ớ đ ược m t ch ặ ữ c a m t tủ ộ ừthì r t khó quên đấ ược ý nghĩa c a nó. L i ích l n nh t cho dân t c Trung Hoa là nh ủ ợ ớ ấ ộ ờ l i chố ữ ượt ng hình mà h ọ nhanh chóng th ng nh t đố ấ ược đ t n ấ ước, đ ể gi ữ đ ược đ ế qu c c a h. Hoa ki uố ủ ọ ề ở kh p n i trên thắ ơ ế gi i v n giớ ẫ ữ đ ược n n văn hoá c , v n ề ổ ẫ gi ữ đ ược phong t c, truy n th ng và dùng bút đám đ ụ ề ố ể hi u nhau.Tuy nhiên khi h cể ọ ch ữ Hán thì r t m t th i gian, chấ ấ ờ ữ vi t ph c t p nhi u nét.Hán tế ứ ạ ề ự uy n chuy n, soiể ể sáng dung nhan hình hài văn hoá Trung Hoa. Dùng bút lông hay dao kh c, t ng nétắ ừ t ng nét đ u vi t ra vô vàn hàm nghĩa, kừ ề ế ể ạl i di n bi n c a câu truy n đã b t đ u t ễ ế ủ ệ ắ ầ ừ hàng nghìn năm v ề tr ước. Hán t ự mang trên mình vô vàn d uấ ấn c ổ x a, hán tư ựlà ngu n đ ng l c vô t n c a văn hoá Trung Hoa .ồ ộ ự ậ ủ Th ứ hai v ề văn h cọ Kinh thi T ự cổ chí kim, ch a có cu n sách nào đư ố ược trân tr ng nhi u nh ọ ề ư Kinh Thi, m tộ h p tuy n thợ ể ơ mà nh ư ờl i m t nhà bình lu n là b ộ ậ ộ th ơ "kinh đi n vể ềtrái tim và tâm h n nhân lo i".ồ ạ Kinh Thi là m t bộ ộ sách g m có nh ng câu ca dao r t cồ ữ ấ ổ c a Trung Hoa. Ngàyủ x a, Thiên tư ử c ứ năm năm đi tu n thú m t l n và ra l nh cho quan Thái sầ ộ ầ ệ ư hi nế dâng ca dao đ ể xem phong t c c a dân. Thiênụ ủ Ngh ệ văn chí trong Hán thư có chép:
Chu. B i v y, tở ậ ừ tr ước đ n nay, gi a các nhà chú gi i ế ữ ả Kinh Thi th ường có s ự b tấ đ ng ý ki n. Theo sồ ế ự nh n xét c a Tr nh Khang Thành thì: Phong là nói vậ ủ ị ềdi hóa c a thánh hi n; Nhã nghĩa là chính, t c là nh ng l i chính đính khủ ề ứ ữ ờ ảdĩ làm khuôn phép cho đ i sau; T ng nghĩa là t ng đ c ho c bao dung đờ ụ ụ ọ ặ ể khen ng i cái đ c r ngợ ứ ộ l n c a tiên vớ ủ ương Kh ng Tổ ử đã h ạ nh ng l i phê bìnhữ ờ Kinh Thi nh ưsau: “ B t h c Thi, vô dĩ ngônấ ọ ” (nghĩa là: ch ng h c Thi thì nói không thông -ẳ ọ Lu nậ ngữ , Quý th ).ị “ Thi tam bách, nh t ngôn dĩ tấ ế chi, vi t: tế ư vô tà ” (nghĩa là: Thi có ba trăm thiên, nh ng chư ỉ m t l i có thộ ờ ể trùm đ ược là: không nghĩ b y - ậ Lu n ngậ ữ , Vi chính). “ Thi kh ả dĩ h ng, khư ả dĩ quan, khã dĩ qu n, khầ ả dĩ oán, nhĩ chi s ự ph , vi nụ ễ chi s ự quân, đa th cứ ư đi u thú th o m c chi danhể ả ộ ” (nghĩa là: Xem Thi có th ể ph nấ kh i đở ược ý chí, xem xét đ ược vi c hay d , hòa h p đ ệ ở ợ ược v i m i ng ớ ọ ười, bày t ỏ đ ược n i s u oán, g n thì h c vi c th ỗ ầ ầ ọ ệ ờ cha, xa thì h c vi c thọ ệ ờ vua, l i bi t đạ ế ược nhi u tên chim, muông, c , cây -ề ỏ Lu n ngậ ữ , D ương Hóa ). Kh ng Tổ ử đã khen Kinh Thi v ề c ả hai ph ương di n: luân lý và văn ch ệ ương. Xem nh ng l i trên đây, ta bi tữ ờ ế Kinh Thi có m t giá tr không nh .ộ ị ỏ Ti u thuy t Minh – Thanhể ế Tam qu c di n nghĩa nguyên tên là Tam qu c chí thông t c di n nghĩa là m tố ễ ố ụ ễ ộ ti u thuy t l ch sể ế ị ử c a Trung Qu c đủ ố ược La Quán Trung vi t vào th ế ế k ỉXIV. Truy n kệ ể v ề th i kì h n lo n Tam Qu c theo phờ ỗ ạ ố ương pháp 7 th c 3 h. Ti u ự ư ể thuy t này đế ược xem là m t trong 4 tác ph m c ộ ẩ ổ đi n hay nh t c a văn h c Trungể ấ ủ ọ Qu c. Tam qu c di n nghĩa kố ố ễ ể v ề câu chuy n kéo dài h n 100 năm sệ ơ ự vi c nhi uệ ề nh ng không r i là do ngòi bút tài hoa tinh tư ố ế c a La Quán Trung. Tác giủ ả đ ng vứ ề phía Th c Hán lên án Tào Ngu. Đụ ỵ ể k ể đ n giá tr tác ph m ph i kế ị ẩ ả ể đ n giá tr n iế ị ộ dung có th ể nói Tam qu c là pho số ử thi s ng đ ng nh t đố ộ ấ ược tái hi n b ng ngôn t ệ ằ ừ b i lở ẽ Tam Qu c di n nghĩa đã d ng l i g n 100 năm l ch số ễ ự ạ ầ ị ử Trung Qu c cố ổ đ i tạ ừ th i Đông Hán cho đ n nh ng năm đ u tiên c a tri u đ i Tây T n m t cách baoờ ế ữ ầ ủ ề ạ ấ ộ quát và toàn di n. Tệ ừ nh ng cu c đ u tranh chính trữ ộ ấ ị , quân s ự cho đ n di n ti nế ễ ế c a mâu thu n xã h i d a trên quan đi m Kh ng L u ph n Tào. Ngủ ẫ ộ ự ể ổ ư ả ười già Trung Qu c ngày x a thố ư ường hay ng i và l y Tam qu c di n nghĩa ra đàm lu n, khen ồ ấ ố ễ ậ ng i tình k t nghĩa c a L u B , Quan Vũ và Trợ ế ủ ư ị ương phi. La Quán Trung cũng đã nói rõ ông mu n dùng l ch số ị ử c a 3 qu c gia đủ ố ể di n gi i vễ ả ề ch ữ “nghĩa” c a conủ ng ười làm ch ủ đ ề chính. Tam qu c di n nghĩa thông qua chính tr , quân số ễ ị ự và sự k t giao gi a 3 nế ữ ước Ngu , Th c, Ngô đ ỵ ụ ể di n gi i sâu h n vễ ả ơ ề ch ữ “nghĩa”. Kì th cự d ưới ngòn bút c a La Quán Trung, trí và m u là ph m trù n m trong “nghĩa”, con ủ ư ạ ằ ng ười tr ước tiên ph i có nghĩa sau đó m i có chí và m u. Ng ả ớ ư ười ta có câu “ L p ậ nghi p h c L u B , Qu n nghi p h c Tào Tháo, giệ ọ ư ị ả ệ ọ ữ nghi p h c Tôn Quy n”. Tamệ ọ ề qu c là danh tác đố ược yêu quý và ng ưỡng m ộ c a hàng tri u ngủ ệ ười đ c ọ ở Vi tệ Nam.
Thu ỷ h ử hay còn g i là Thuọ ỷ h ử truy n nghĩa đen nghĩa là bệ ờ n ước. Là m t trong 4 tác ph m cộ ẩ ổ đi n c a văn h c Trung Hoa thể ủ ọ ường g i là nhóm t ọ ứdanh tác. C t truy n chinh là số ệ ự hình thành và thành tích c a m t nhóm ngủ ộ ười ch ng ố tri u đình mà trề ở thành gi c cặ ướp th ường đ ược g i là 108 anh hùng L ọ ương S n ơ B c. Quá trình t p h p c a các anh hùng th o dã t i b n nạ ậ ợ ủ ả ạ ế ước đ ểhình thành quân kh i nghĩa Lở ương S n B c đ ơ ạ ược Thi N i Am dùng 70 h i đ ạ ồ ể di n gi i. Thuễ ả ỷ hử ph n ánh th c tr ng trong xã h i phong ki n nhi u đ i : quan b c thì dân ph n.ả ự ạ ộ ế ề ờ ứ ả Đi u đó r t h p v i tâm lý c a đông đ o qu n chúng lao đ ng nghèo khề ấ ợ ớ ủ ả ầ ộ ổ b bóc l t,ị ộ áp b c nên thuứ ỷ h ử d ễ đi sâu vào ti m th c c a nhân dân. Thuề ứ ủ ỷ h ử đ ược nh n xét ậ giá tr to l n c a Thuị ớ ủ ỷ h u là xâu d ng đử ự ược các v anh hùng háo hán cao c ị ường, giàu lòng v tha, xị ả thân vì nghĩavì v y các v h o hán Lậ ị ả ương S n đã đ ơ ược ca ng i ợ h t l i và tế ờ ượng tr ng cho khát v ng c a qu n chúng nông dân v ư ọ ủ ầ ề m t xã h i côngộ ộ b ng. Giáo sằ ư L ương Duy Th ứ đã nh n xét: “Văậ n ch ương c a Th y h ủ ủ ử không “d tệ g m thêu hoa” nhấ ư Tây S ương ký, không “nh ả ng c phun châu” nhọ ư H ng Lâuồ M ng, mà là “nh c tr i chuông ngân”, hùng h n, d n d p. Văn chộ ạ ỗ ồ ồ ậ ương c a Th y ủ ủ h ử g n gũi v i truy n kầ ớ ệ ể dân gian. Tác ph m Th y hẩ ủ ử gi ữ đ ược tính s ng đ ng c a ố ộ ủ nhân v t trong ngôn ngậ ữ gân gũi v i đ i s ng h ng ngày, trong l i hành văn ít trangớ ờ ố ằ ố s c tô đi m”ứ ể. Tây Du Ký c a Ngô Th a Ân đủ ừ ược xem là tác ph m kinh đi n n i ti ng ẩ ể ổ ế nh t trong thấ ế h ệ tr. Tây Du Ký v n b t ngu n tẻ ố ắ ồ ừ m t câu chuy n có th t. Nhà sộ ệ ậ ư tr ẻ đ i Đờ ường Thái Tông là Tr n Huy n Trang năm 21 tu i đã m t mình sang ầ ề ổ ộ Ấn Đ ộ tìm th y h c đ o. Ông ra đi năm 629 t i năm 645 m i trầ ọ ạ ớ ớ ở v , t ng c ng m t 17ề ổ ộ ấ năm. Đi qua v n d m, băng qua 128 nạ ặ ước l n nh ớ ỏ khác nhau m t 4 năm,ấ ở ạ Ấl i n Đ ộ tìm th y h c đ o 13 năm. Khi vầ ọ ạ ề n ước ông ph i dùng 24 ng a t i mang theo ả ự ả 657 b ộ kinh Ph t, 150 xá l i t , 6 tậ ợ ử ượng Ph t. Ông đ ậ ể ra 19 năm cu c đ i dichộ ờ đ ược 75 b ộ kinh Ph t cho đ n khi m t, ông còn đậ ế ấ ể ạl i m t b ộ ộ đ i dạ ương tây v c kí ự 12 quy n ghi chép đ y để ầ ủ ịl ch s , đ a lý, phong t c t p quán c ử ị ụ ậ ả 128 n ước mà ông đã đi qua. Khi ông m t có t i 1 tri u ngấ ớ ệ ười đ a tang và 3 v n Ph t t ư ạ ậ ử đã d ng l uự ề tang g n mầ ộ c a ông. Tây Du Ký miêu tủ ả hành trình gian nan c a vủ ị s ư Đ ường Huy n Trang Huy n Trang và các đề ề ồ đ ệ tìm đ ường sang Ấn Đ ộ ấl y kinh Ph t. Các ậ đ ồ đ ệ mà ông đã thu nh p là Tôn Ngậ ộ Không, Tr ư Bát Gi i và Sa Ngớ ộ Tĩnh. B nố th y trò cùng nhau lên đầ ường, sau cùng v ượt qua t ng c ng 81 ki p n n th nh đ ổ ộ ế ạ ỉ ược chân kinh ph ổ đ ộ cho chúng sinh. Tây Du Ký là đ nh cao sáng t o trong l ch sỉ ạ ị ử phát tri n ti u thuy t cể ể ế ổ đi n c a Trung Qu c. Chể ủ ố ủ nghĩa lãng m n tích c c là đ cạ ự ặ s c nghắ ệ thu t chậ ủ y u c a nó và đã thế ủ ể hiên s c tứ ưởng t ượng phong phú và s c ứ sáng t o vĩ đ i c a dân t c Trung Hoa.Tây Du Ký là bạ ạ ủ ộ ộ ti u thuy t th n tho i vĩ đ iể ế ầ ạ ạ lãng m n tích c c thông qua hình th cạ ự ứ ảo t ưởng th n kỳ và n i dung b t ngu n ầ ộ ắ ồ ở hi n th c mà cao h n hi n th c. Tây Du Ký đã ph n ánh đ y đệ ự ơ ệ ự ả ầ ủ khúc chi t ph cế ứ t p lý tạ ưởng cao quý và đ i s ng hi n th c c a nhân dân. Tây Du Ký không ch tái ờ ố ệ ự ủ ỉ hi n đ n thu n cu c hành trình vệ ơ ầ ộ ề v i Đ c Ph t mà còn thớ ứ ậ ể hi n tính cách conệ ng ười thông qua m i nhân v t. Nh ỗ ậ ư Tôn Ng ộ Không t ượng trung cho tâm, Đ ường Tăng là thân, Tr ư Bat Gi i là d c, Sa Ngớ ụ ộ Tĩnh là tính và B ch Long Mã là chí.ạ H ng Lâu M ng c a Tào Tuy t C n v i h n 100 tri u b n đồ ộ ủ ế ầ ớ ơ ệ ả ược xu t b n ấ ả và là m t trong nh ng sách bán ch y nh t c a m i th i đ i. H ng Lâu M ng là m tộ ữ ạ ấ ủ ọ ờ ạ ồ ộ ộ
bi t bao thay đ i và đ c bi t là vế ổ ặ ệ ề m t chính tr , quân s , kinh t , vănặ ị ự ế hóa, lãnh th .ổ Đ ường Cao T ổ đã có cái nhìn đúng đ n và áp d ng đắ ụ ường l i chính ố tr m m d o,ị ề ẻ khôn khéo đ i v i nhân dân Trung Nguyên. Nhố ớ ờ th , dân chúng đế ược an c ư l cạ nghi p, xã h i tệ ộ ừ lo n l c ti n d n đ nạ ạ ế ầ ế ổn đ nh và d n phát tri n. Nhà ị ầ ể Đ ường còn thi hành m t sộ ố chính sách cai tr h p lý trong vi c ki n toàn bị ợ ệ ệ ộ máy caitr tị ừ tri uề đình đ n châu huy n. Bên c nh đó, vi c th c hi n phép quân đi n, phépế ệ ạ ệ ự ệ ề tam thu ,ế ra s c đ c thúc khuy n khích các đ a phứ ố ế ị ương m ở mang th y l i, khaiủ ợ hoang ph cụ hóa, m ở mang và m ở r ngộ đ tấ đai canh tác, l iạ v aừ t oạ đi uề ki nệ thu nậ l i cho nông dân, thay đ i n n kinh t , đ i s ng ngợ ổ ề ế ờ ố ười nông dân nói riêng và nhân dân Trung Hoa nói chung ngày càng tr ở nên ấm no và sung túc h n. Song song v i ơ ớ chính sách khuy n nông, các v vua th i kì này còn mế ị ờ ở mang h ệ th ng giao thôngố th y b , khuy n khích vi c buôn bán, trao đ i hàng hóa gi a các mi n, t p trungủ ộ ế ệ ổ ữ ề ậ phát tri n các ngành thể ủ công, nên không bao lâu đã hình thành nhi u thề ị t ứ s mầ u t,ấ t oạ n nề móng v ngữ ch cắ cho s ự phát tri nể lâu dài. Tình hình chính tr ị xã h i trong nộ ước đã ổn đ nh. Đ ị ường Cao T ổ Lý Uyên nh ường ngôi l i cho con, Lý Th ạ ế Dân lên ngôi t c Đứ ường Thái Dân. Đây là v vua ị gi i có nhi u công lao trong vi c giúp vua cha khai sáng tri u đ i nhà Đỏ ề ệ ề ạ ường. M c ặ dù đ ng trứ ước mâu thu n n i b ẫ ộ ộ và binh bi n c a các nế ủ ước ngoài biên ải, th ế nh ngư nh ờ s ự tài gi i, khéo léo và m u lỏ ư ược trong vi c cai tr nên đ t n ệ ị ấ ước Trung Hoa đã phát tri n lên đ n sể ế ự ph n th nh h n bao giồ ị ơ ờ h t, đ c bi t là vế ặ ệ ề m t chính tr .ặ ị Đ ường Thái Tông r t coi tr ng vi c ch n l a nhân tài, nghiêm túc ki m tra k t quấ ọ ệ ọ ự ể ế ả làm vi cệ c a quan l i, khiêm t n n p giám. Bên c nh đó, ông còn s a đ i m t sủ ạ ố ạ ạ ử ổ ộ ố b tấ l iợ giúp cho s ự ổn đ nhị c aủ xã h i.ộ S ự ớl n m nh c a tri u đ i nhà Đ ạ ủ ề ạ ường ph n ánh khá rõ nét trong văn h c ngh ả ọ ệ thu tậ đ ương th i, đ c bi t là trong th ờ ặ ệ ơ ca. Nó đã t o đạ ược ti n đ ề ề v ng ch c cho thi caữ ắ giai đo n sau này.Sang đ n nhà Đạ ế ường Lý Tr , tri u đình nhà Đ ị ề ường nói chung và b n thânả nhà h ọ Lý nói riêng, đã chuy n sang m t giai đo n l ch sể ộ ạ ị ử m i. Tuy khôngớ ả nhh ưởng đ n tình hình chung c a đ t n ế ủ ấ ước, nh ng trong m t ch ng m c nào đó, ư ộ ừ ự nó đãtác đ ng không t t đ i v i gi i tri th c Nho h c,ộ ố ố ớ ớ ứ ọ ảnh h ưởng không nh ỏ đ n sế ự t nồ vong c a vủ ương tri u h ề ọ Lý. Lý Tr là ông vua b c nhị ạ ược, y u đu i, thi u quy t ế ố ế ế đoán, l i quá say mê cung phi c a cha là Vũ Chiêu và phong bà làm hoàng h u.ạ ủ ậ T oạ đi u ki n cho Vũ Chiêu n m m i quy n hành. Sau khi vua m t, bà phề ệ ắ ọ ề ấ ế Đ ường Trung Tông Lý Hi n, l p Đế ậ ường Du ệ Tông Lý Đáng lên ngôi. Vũ Chiêu l i ti p t cạ ế ụ ph ế Đ ường Du ệ Tông, cho xu ng làm Dố ự V ương r i t ồ ự mình lên n m giắ ữbinh quy n. Võ T c Thiên lên ngôi, mề ắ ở ra tri u đ i nhà Chu và l y niên hi u là Thiênề ạ ấ ệ Th .ụ Có th ể th y r ng sau Lã h u th i Tây Hán, thì Võ T c Thiên là m t ngấ ằ ậ ờ ắ ộ ười đàn bà đ c bi t trong l ch sặ ệ ị ử phong ki n Trung Qu c. Bà đế ố ược sách s ử nói t i nhớ ư m tộ ng ười ph ụ n ữ thông minh, huy n bí và có nhi u thề ề ủ đo n sâu s c. Tạ ắ ừkhi lên ngôi, bà không t ừ th ủ đo n nào đạ ể tiêu di t nh ng kệ ữ ẻ ch ng đ i, mu n khôi ph c nhàố ố ố ụ Đ ường. C ơ nghi pệ nhà Đ ường đ nế đây t ưởng ch ngừ ph iả ch mấ d t.ứ Đ n năm 705, Võ hoàng đế ế b nh n ng. Tệ ặ ể t ướng Tr ương Gi n Chi bu c bà ph i ả ộ ả xu ng chi u nhố ế ường ngôi cho con bà là Đ ường Trung Tông. Đ ường Trung Tông l i ạ đ ược tr ở l i ngôi nh ng ông vua này quá ngu đ n, ham ch i, l i nhu nhạ ư ầ ơ ạ ược nên
ngôi v ị ạl i m t l n n a r i vào tay Vi h u. Vi h u tìm m i cách tr ộ ầ ữ ơ ậ ậ ọ ừ kh ử nh ng vữ ị quan còn l i trung thành v i nhà Đạ ớ ường, đ a tay chân c a bà ta vào tri u đình đ ư ủ ề ể d ễ ho tạ đ ngộ v ề sau. Năm 710, Vi h u đ u đ c ch t Đậ ầ ộ ế ường Trung Tông đ ể thâu tóm binh quy n, đ aề ư Trung D ch Chi lên làm tị ể ướt ng. Trong tình hình nguy ng p đó, con ậ trai c a Duủ ệ Tông là Lý Đáng, đã t ngừ b ị Võ T cắ Thiên ph ế tru tấ kh iở binh t ừ đ tấ Th c ti n đánh và di t trụ ế ệ ừ đ ược Vi h u. Long C ậ ơ ạl i tôn cha lên làm vua l y niên ấ hi uệ cũ là Du ệ Tông. Vào năm 712 Du ệ Tông hoàng đ ế nh ường ngôi cho con trai mình là Lý Long C ơ ứt c Đ ường Huy n Tông. Đ ề ường Huy n Tông là m t v vua tài gi i, ông ề ộ ị ỏ gi i cỏ ả văn l n võ, giúp cha trẫ ừ đ ược Vi h u, khôi ph c l i tri u đ i nhà Đ ậ ụ ạ ề ạ ường, d p ậ t c đắ ược âm m u đ u đ c c a bà cô Thái Bình công chúa. T ư ầ ộ ủ ừ đó tri u đ i nhàề ạ Đ ường h ng th nh tr ư ị ở ạl i làm nên m t th i kì r c r ộ ờ ự ỡ trong l ch s. Đó chính là th iị ử ờ kì Th nhị Đ ường. 2.2 Th iờ kì Th nhị Đ ường Sau khi lên ngôi, Lý Long C ơ đã làm cho đ t nấ ước Trung Hoa b ước sang m t giai đo n m i. Nó đánh d u m t th i kỳ vàng son, r c rộ ạ ớ ấ ộ ờ ự ỡ kì vĩ h n bao giơ ờ h tế c a tri u đ i nhà Đủ ề ạ ường. Huy n Tông là m t v vua văn thao võ l ề ộ ị ược. Bên c nh đó, ạ ông l i có năng khi u vạ ế ề âm nh c. Trong nh ng năm đ u ch p chính, v vua này đãạ ữ ầ ấ ị cai tr h t s c anh minh. Đ c bi t, trong lĩnh v c chính tr , ông đã b t tay vào côngị ế ứ ặ ệ ự ị ắ vi c c i tệ ả ổ b ộ máy cai tr , hoàn ch nh hị ỉ ệ th ng tố ừ tri u đình đ n đ a phề ế ị ương. Ông còn tìm m i bi n pháp đọ ệ ể ch n h ng n n kinh t , b ng cách khuy n nông, phát tri nấ ư ề ế ằ ế ể th ương nghi p. Nh ệ ờ th ế mà đ t nấ ước ngày càng tr ở nên ph n th nh. Song songồ ị đó,ông cũng chú tr ng đ n quân s. Vì thọ ế ự ế mà đ i quân c a ông ngày càng hùngộ ủ m nh,lãnh thạ ổ Trung Hoa ngày càng đ ược m ở r ng. Ch ng nh ng gi i trong vi cộ ẳ ữ ỏ ệ cai tr ,Đị ường Huy n Tông còn là m t ng ề ộ ười có tâm h n ngh ồ ệ sĩ, có bi t tài vệ ềâm nh c.ạ Vị hoàng đ ế này đã cho d ng Lê Viên, t p trung t t cự ậ ấ ả nh c công có năng khi u,ạ ế nh ngdanh ca n i ti ng, d y cho hữ ổ ế ạ ọ nh ng ca vũ. Do đó mà bữ ộ môn ngh ệ thu t nàyậ ngàycàng phát tri n r ng rãi. Thể ộ ơ ca cũng là m t lo i hình nghộ ạ ệ thu t đậ ược nhà vua yêu thích. H n thơ ế n a, ông l i là m t thi sĩ, nên trong th i kỳ này văn h c đ c bi tữ ạ ộ ờ ọ ặ ệ đ ược chú tr ng và phát tri n. Trong cùng giai đo n đó cũng đã xu t hi n nhi u nhà ọ ể ạ ấ ệ ề th ơ n i ti ng, v i nh ng tác ph m có giá tr nh t trong n n thi ca Trung Qu c.ổ ế ớ ữ ẩ ị ấ ề ố Sau m y mấ ươi năm tr vì, càng l n tu i Đ ị ớ ổ ường Huy n Tông càng sa vào ề v t xe đế ổ c aủ các v ị vua ti n tri u. Nhà vua b t đ u say mê t u s c, bề ề ắ ầ ử ắ ỏ bê tri uề chính, d n đ nẫ ế lo nạ An - S .ử Đ ường Minh Hoàng vì quá say mê D ương Quý Phi, đã giao h t m i quy n ế ọ ề hành cho t ể ướt ng Lý Lâm Ph. Nh ng v t ủ ư ị ể ướ t ng này l i không có thi n c m v i ạ ệ ả ớ nh ng tài tữ ử văn nhân, nên đã tìm đ ủ m i cách đọ ể hãm h i h. Dạ ọ ương Quý Phi d a ự vào s ự s ng ái c a nhà vua đã câu k t v i tủ ủ ế ớ ể ướt ng, hòng đ a h ư ọ D ương vào n m ắ quy n trong tri u đình.ề ề
vong, quan l i tham nhũng, bóc l t, thuạ ộ ế khóa n ng n , thặ ề ưởng ph t b t công là ạ ấ nguyên nhân d n đ n cu c d y binh c a Vẫ ế ộ ấ ủ ương Ti n Chi năm 874. V ế ương Ti n ế Chi đã t p h p nông dân đói khậ ợ ổ kh i binh vây hãm 2 châu: B c và Tào, làm choở ộ tri uề đình ph i điêu đ ng. Cu c n i d y c a Vả ứ ộ ổ ậ ủ ương Ti n Chi b d p t t thì l i n ế ị ậ ắ ạ ổra m tộ cu c kh i nghĩa nông dân khác to l n h n. Hoàng Sào là m t nho sinh có chíộ ở ớ ơ ộ l n,ớ nuôi chí đi thi ti n sĩ nh ng b h ng, l i b t mãn v i th i cu c, v n đ ng qu nế ư ị ỏ ạ ấ ớ ờ ộ ậ ộ ầ chúng nông dân tham gia kh i nghĩa. Quân kh i nghĩa ngày càng l n m nh. Hoàngở ở ớ ạ Sào đ ược t ng x ng là Xung Thiên đ i t ụ ư ạ ướng quân, đem 10 v n quân ti n chi m ạ ế ế đ ược m t vùng r ng l n ộ ộ ớ ở Giang Nam, Chi t Giang, Hàn Châu, Phúc Châu, Qu ngế ả Châu. Nghĩa quân đ ược s ự đ ng tìnhồ ủng h ộ c a nhân dân.ủ Năm 880, nghĩa quân c aủ Hoàng Sào ti nế chi mế Tr ường An. Vua tôi nhà Đ ường l i ph i lánh n n vào đ t Th c. Chi m xong kinh đô Tr ạ ả ạ ấ ụ ế ường An, Hoàng Sào lên ngôi, t ự x ng là Đ i Tư ạ ể Hoàng đ ế (881) ở ngôi không đ ược bao lâu, Hoàng Sào b ị ch ủ t ướng Chu Ôn làm ph n v ả ề hàng nhà Đ ường. N m đ ắ ược tình hình, vua tôi nhà Đ ường m ượn binh c a Đ t Quy t giao cho Lý Kh c Duy đ ủ ộ ế ắ ể giành l i Trạ ường An. Năm 884, quân c a Hoàng Sào bủ ị quân c a Lý Kh c Duy đánh tan ph i bủ ắ ả ỏ ch y vạ ề Bi n Châu. T i đó, ông bệ ạ ị m t bộ ộ t ướng cũ gi t h i nên cu c kh i nghĩa ế ạ ộ ở c aủ ông s m đi vào th t b i và ch m d t.ớ ấ ạ ấ ứ D pẹ xong Hoàng Sào, Đ ường Hy Tông quay l iạ Tr ường An, nh ngư tình hình xã h i bây giộ ờ vô cùng bi đát. Chu Ôn nh ờcó công giúp vua Hy Tông nên đ ược ban tên là Chu Toàn Trung và b ổ nhi m làm ch c Ti t đệ ứ ế ộ s ứ tr n giấ ữvùng Tuyên Vũ. Trong n i cung, ho n quan l i l ng hành thao túng tri u đình, làm nên nh ng đi uộ ạ ạ ộ ề ữ ề càng b y. Thôi D n b y giậ ậ ấ ờ ph i m t báo nhả ậ ờ Chu Toàn Trung d n quân vẫ ề tri uề d p lo n. Nhẹ ạ ờ th ế Toàn Trung đ ược phong làm L ương V ương. Đoán th y th i c ấ ờ ơ đã đ n, năm 907, Lế ương V ương ph ế Ái Đ , đ i tên nế ổ ước thành L ương, l i d i đô ạ ờ về Đ iạ L ương, s ử g iọ là th iờ H uậ L ương. Tri u Đề ường, sau kho ng 300 năm cai tr , lúc th nh v ả ị ị ượng, khi l i tàn suy ạ qua nhi u thề ế h ệ đ n đây thì ch m d t h n.ế ấ ứ ẳ Th ơ thì luôn g n li n v i xã h i vì v y m i giai đo n phát tri n c a thắ ề ớ ộ ậ ỗ ạ ể ủ ơ Đ ường đ u ề g n li n v i sắ ề ớ ự thăng tr m c a chính tr qua 4 th i kì làầ ủ ị ờ S ơ Đ ường (618-713), Th nh ị Đ ường (713- 766), Trung Đ ường (766-827) và Văn Đ ường (827-904). Th nh ị Đ ường ch ủ y u là th i kì trế ờ ị vì c a Đủ ường Huy n Tông v i hai niên hi u Khai ề ớ ệ Nguyên (713-741) và Thiên B o (742-755). Đây là th i kì tả ờ ương đ i ố ổn đ nh v ị ề chính tr , phát tri n vị ể ề kinh t , đ c bi t đây là th i kì phát tri n r t cao vế ặ ệ ờ ể ấ ềvăn hóa. Sau khi lên ngôi, Lý Long C ơ đã làm cho đ t nấ ước Trung Hoa b ước sang m t giai đo n m i. Nó đánh d u m t th i kỳ vàng son, r c rộ ạ ớ ấ ộ ờ ự ỡ kì vĩ h n bao giơ ờ h tế c a tri u đ i nhà Đủ ề ạ ường. Huy n Tông là m t v vua văn thao võ l ề ộ ị ược. Bên c nh đó, ạ ông l i có năng khi u vạ ế ề âm nh c. Trong nh ng năm đ u ch p chính, v vua này đãạ ữ ầ ấ ị cai tr h t s c anh minh. Đ c bi t, trong lĩnh v c chính tr , ông đã b t tay vào côngị ế ứ ặ ệ ự ị ắ vi c c i tệ ả ổ b ộ máy cai tr , hoàn ch nh hị ỉ ệ th ng tố ừ tri u đình đ n đ a phề ế ị ương. Ông còn tìm m i bi n pháp đọ ệ ể ch n h ng n n kinh t , b ng cách khuy n nông, phátấ ư ề ế ằ ế tri nể th ương nghi p. Nh ệ ờ th ế mà đ t nấ ước ngày càng tr ở nên ph n th nh. Songồ ị
song đó,ông cũng chú tr ng đ n quân s. Vì thọ ế ự ế mà đ i quân c a ông ngày càngộ ủ hùng m nh,lãnh thạ ổ Trung Hoa ngày càng đ ược m ở r ng. Ch ng nh ng gi i trongộ ẳ ữ ỏ vi c cai tr ,Đệ ị ường Huy n Tông còn là m t ng ề ộ ười có tâm h n ngh ồ ệ sĩ, có bi t tài vệ ề âm nh c. Vạ ị hoàng đ ế này đã cho d ng Lê Viên, t p trung t t cự ậ ấ ả nh c công có năngạ khi u, nh ngdanh ca n i ti ng, d y cho hế ữ ổ ế ạ ọ nh ng ca vũ. Do đó mà bữ ộ môn nghệ thu t này ngàycàng phát tri n r ng rãi. Thậ ể ộ ơ ca cũng là m t lo i hình nghộ ạ ệ thu tậ đ ược nhà vua yêu thích. H n thơ ế n a, ông l i là m t thi sĩ, nên trong th i kỳ nàyữ ạ ộ ờ văn h c đ c bi tọ ặ ệ đ ược chú tr ng và phát tri n. Trong cùng giai đo n đó cũng đã ọ ể ạ xu t hi n nhi u nhàấ ệ ề th ơ n i ti ng, v i nh ng tác ph m có giá tr nh t trong n n thiổ ế ớ ữ ẩ ị ấ ề ca Trung Qu c.ố
- Th ơ Đ ường đ nh cao ngh ỉ ệ thu t c a thậ ủ ơca Đ ường thi ra đ i trong đi u ki n l ch s ờ ề ệ ị ử xã h i đ i Độ ờ ường cùng v i nh ng ớ ữ thăng tr m bi n đ i. Có lúc, nó đã đ t đ n đ nh cao c a sầ ế ổ ạ ế ỉ ủ ự phát tri n th nh tr c aể ị ị ủ xã h i. Thộ ơ Đ ường cũng đã n ở ra nh ng bông hoa r c rữ ự ỡ nh t, mà khó có n n vănấ ề h c nào sánh k p.ọ ị Trong su t g n 3 thố ầ ế k , nhân dân Trung Qu c đã t o nên m tỷ ố ạ ộ n n thi ca vĩề đ i cạ ả v ề s ố ượl ng và ch t l ấ ượng. V i kho ng h n 5 v n bài th ớ ả ơ ạ ơ c aủ h n 2000 tácơ gi , thả ơ Đ ường th t s ậ ự đã đ ể ạl i nh ng giá tr b t di t cho n n văn hóa ữ ị ấ ệ ề Trung Qu cố nói riêng và n n văn hóa thi ca nhân lo i nói chung. Các nhà thề ạ ơđã sáng tác th ơ Đ ường qua 3 th : T , C ể ừ ổ phong, Đ ường lu t. ậ T ừ là m t lo i thộ ạ ơ đ cặ bi t ra đ i gi a đ i Đệ ờ ữ ờ ường, k t h p ch t ch ế ợ ặ ẽ v i âm nh c. Vì vi t theo nh ng đi uớ ạ ế ữ ệ có s n nên sáng tác tẵ ừ th ường g i là đi n t. C ọ ề ừ ổ phong là th ể th ơ ươt ng đ i t ố ựdo, không b ràng bu c vị ộ ề s ố ch ữ trong m t câu (nh ng thộ ư ường là 5 và 7 ch ), s ữ ốcâu trong bài, v ề cách gieo v n (có thầ ể gieo c ả v n tr c l n v n b ng), vầ ắ ẫ ầ ằ ề niêm, lu t, đ iậ ố (tuy v y cũng có bài ti p thu m t sậ ế ộ ố y u tế ố c a thủ ơ lu t đậ ể ạt o nên các ki u trung ể gian). Đ ường lu t g m 3 d ng chính: bát cú (tám câu, có th ậ ồ ạ ể là "th t ngôn" ho cấ ặ "ngũ ngôn"), tuy t cú (b n câu) và bài lu t (còn g i là trệ ố ậ ọ ường lu t), có nghĩa là m t ậ ộ bài th ơ lu t kéo dài. Có thậ ể coi th t ngôn bát cú là d ng cấ ạ ơ b n vì tả ừ nó có th ểsuy ra các d ng khácạ Năm 1705, vua Khang Hy đã ban l nh cho Tào D n cùng 10 v h c giệ ầ ị ọ ả biên so nạ quy n “Toàn Để ường thi”. Các v h c giị ọ ả đã t p h p l i đậ ợ ạ ược g n 48. 900 bài th ầ ơ c a h n 23. 000 nhà th. Tuyủ ơ ơ nhiên con s ố này v n ch a đẫ ư ược xác đ nh m t cách ị ộ chính xác s ố l ượng th tậ s ự c aủ th ơ Đ ường. M t s ộ ố nhà th ơ n i ti ng trong th i kỳ nàyổ ế ờ đ ược m i ng ọ ười trân tr ng ọ nâng lên m t t m cao ngang hàng cùng các đ a v c aộ ầ ị ị ủ các th n thánh nhầ ưthi tiên Lí B ch, thi thánh Đạ ỗ Ph .ủ Vi tế ở đâyCó thể th y, v i nh ng con sấ ớ ữ ố kh ng lổ ồ như trên, cho th y sấ ự phát tri n vể ượt b c c a th ậ ủ ơ Đ ường trong giai đo n này. Nh ng ạ ư đ c bi t h n, chính nh ng giá trặ ệ ơ ữ ị v ề ch t lấ ượngt ừ hình th c l n n i dung, mà thứ ẫ ộ ơ Đ ường đã làm nên m t th i đ i huy hoàng trong ộ ờ ạ văn h c.Thọ ơ Đ ường ở th i kỳờ ph n th nh nh t đã đ t đ n sồ ị ấ ạ ế ự hài hòa th ng nh tố ấ gi a n i dung l n hình th c. Nóữ ộ ẫ ứ th ể hi n đ y âm vệ ầ ị c a cu c s ng có h i th , bóngủ ộ ố ơ ở dáng c a con ngủ ười cùng v n ạ v t cậ ỏ cây, và các m i quan hố ệ trong xã h i. Thộ ơ Đ ường đã k ế th a và phát tri nừ ể đ n m c t i đa thế ứ ố ơ ca c ổ đi n Trung Qu c, đánh d uể ố ấ m t bộ ước ngo c to l n làm ặ ớ n n t ng t o bề ả ạ ước chuy n hóa m nh m ể ạ ẽ cho văn h cọ Trung Qu c bố ước lên m t t m ộ ầ cao m i trong tớ ương lai. Không ch ỉ đánh d u m t th i hoàng kim, văn h c dấ ộ ờ ọ ưới
