Docsity
Docsity

Prepare for your exams
Prepare for your exams

Study with the several resources on Docsity


Earn points to download
Earn points to download

Earn points by helping other students or get them with a premium plan


Guidelines and tips
Guidelines and tips

Lich su van minh the gioi 123456789, Essays (university) of Chinese Language

de cuong lich su van minh 12345678901234566

What you will learn

  • How did ancient Greece and Rome contribute to the development of Western civilization?
  • What were the key societal structures in ancient Greece and Rome?
  • Who were some influential philosophers in ancient Greece and Rome?
  • How did the mythologies of ancient Greece and Rome shape their societies?
  • What were the major cultural differences between ancient Greece and Rome?

Typology: Essays (university)

2020/2021
On special offer
30 Points
Discount

Limited-time offer


Uploaded on 11/06/2021

lee-nguyet-anh
lee-nguyet-anh 🇻🇳

4.4

(5)

1 document

1 / 68

Toggle sidebar

This page cannot be seen from the preview

Don't miss anything!

bg1
Câu 1: Văn minh Ai C p c đ i: các thành t tiêu bi u: tín ng ng tôn giáo, ưỡ
ki n trúc, y h c, ch vi tế ế
N n văn minh Ai C pn n văn minh đ u tiên đ c s sách ghi l i m t ượ
cách có bài b n và chính vì đi u này mà nh ng gì tinh hoa nh t quý báu nh t và
n nh t đã đ c ng i Ai C p truy n đ t l i cho con cháu h . T t c đã t o ra m t ượ ườ
c n s t sông Nile ch a bao gi t t trong l ch s nhân lo i.ơ ư
Nhà s h c Hy L p Herodotus đã vi t r ng Ai C p món quà c a sông ế
Nile, các đ ng b ng màu m c a sông Nile đã cho con ng i c hôij đ phát tri n ườ ơ
m t n n kinh t nông nghi p đ nh canh và t o nên m t xã h i t p trung trong bu i ế
đàu thoát kh i c nh s ng b p bênh ăn lông l . Nh v y nh ng c dân đây đã có ư
trí tu nh n th c th gi i và xã h i tinh vi h n so v i các n i khác trên th gi i. ế ơ ơ ế
th n n văn minh Ai C p luôn khi n ng i ta thính thú. ế ế ườ Tr c h t ph i kướ ế
đ n Tôn giáo Ai C p.ế
A, Tôn giáo
Ng i Ai C p theo ch nghĩa đa th n nghĩa h th r t nhi u th nườ
nhi u đ n m c h th ng chia các th n thành nhóm m i nhóm t 3 t i 9 th n có ế ườ
m i liên h v i nhau nh cùng m t ch c năng ho c m i quan h cha con ư
cháu ch t (ví d nh th n Atum con là ShuTefnut). G m các lo i th n ư
nh : các th n t nhiên, các th n đ ng v t, linh h n ng i đã ch t, th n đá, th nư ườ ế
l a, th n cây… Nh ng v th n này hi n thân qua các loài v t nh chim, thú ho c ư
bò sát nh th n Anubis hi n thân qua loài chó r ng và có nhi m v b o v các xácư
p hay th n Bes hi n thân qua S t có nhi m v b o v các ph n có thai.ướ ư
Các th n t nhiên c a Ai C p g m Thiên th n, Đ a th n Thu th n
Thiên th n, g i là th n Nut, là m t n th n th ng đ c th hi n thành hình t ườ ượ ư ng
m t ng ư i đàn ho c m t con cái. Đ a th n m t nam th n g i th n
Ghép. Th y th n, t cth n sông Nin, g ith n Odirix. Chính nh v th n
này ru ng đ ng t i t t, b n mùa thay đ i, cây c i ch t r i s ng l i. Ngoài ươ ế
ch c năng nói trên, th n Odirix còn đ c quan ni m th n Âm ph , Diêm ượ
V ng. Cũng nh loài ngươ ư ư i, các th n cũng th ư ng k t h p v i nhau và t o thành ế
nh ng th n m i. Th n không khí Su chính k t qu c a s k t h p c a Thiên ế ế
th n Nut và Đ a th n Ghép.
S tôn tr ng dành cho các v th n không ph thu c vào con v t hi n thân
đi u đó ph thu c vào y u t chính tr . Vi c Pharaong lúc đó xu t th n t ế
vùng nào thì th n đ a ph ng c a vùng đó s tr thành th n qu c gianó thay ươ
đ i theo th i kì. Trong th i kì k nguyên lúc Menes th ng nh t vùng th ng và h ượ
Ai C p đ xây d ng tri u đ i đ u tiên thì th n Chim ng Horus tr thành th n Ư
qu c gia đ c th ph ng nhi u nh t. Nh ng đ n tri u đ i th 5 khi các ượ ượ ư ế
Pharaong xu t thân t vùng Hêliopolix là vùng tôn th th n M t Tr i thì th n ra
tr thành th n đ ng đ u các th n c a Ai C p. Đ n th i Trung v ng qu c thì th n ế ươ
Amon tr thành v th n cao nh t Ai C p lúc này các Pharaong xu t thân t
Thebes. Th i kì này th n Amon cũng đ c g i là Amon-Ra. ượ
Tuy nhiên ng i Ai C p không bao gi ch th m t mình th n qu c gia ,ườ
đ i v i nông dân Ai C p thì th n đ a ph ng là quan tr ng nh t. H tin r ng m i ươ
phúc l i c a h đ u đ n t m t v th n nào đó nh s màu m c a đ t và s sinh ế ư
pf3
pf4
pf5
pf8
pf9
pfa
pfd
pfe
pff
pf12
pf13
pf14
pf15
pf16
pf17
pf18
pf19
pf1a
pf1b
pf1c
pf1d
pf1e
pf1f
pf20
pf21
pf22
pf23
pf24
pf25
pf26
pf27
pf28
pf29
pf2a
pf2b
pf2c
pf2d
pf2e
pf2f
pf30
pf31
pf32
pf33
pf34
pf35
pf36
pf37
pf38
pf39
pf3a
pf3b
pf3c
pf3d
pf3e
pf3f
pf40
pf41
pf42
pf43
pf44
Discount

On special offer

Partial preview of the text

Download Lich su van minh the gioi 123456789 and more Essays (university) Chinese Language in PDF only on Docsity!

Câu 1: Văn minh Ai C p cậ ổ đ i: các thành tạ ự tiêu bi u: tín ngể ưỡng tôn giáo, ki n trúc, y h c, chế ọ ữ vi tế N n văn minh Ai C p là n n văn minh đ u tiên đề ậ ề ầ ược s ử sách ghi l i m tạ ộ cách có bài b n và chính vì đi u này mà nh ng gì tinh hoa nh t quý báu nh t và bíả ề ữ ấ ấ ẩ n nh t đã đ ấ ược ng ười Ai C p truy n đ t l i cho con cháu h. T t c ậ ề ạ ạ ọ ấ ả đã t o ra m tạ ộ c n s t sông Nile ch a bao giơ ố ư ờ ắt t trong l ch s ị ử nhân lo i.ạ Nhà s ử h c Hy L p Herodotus đã vi t r ng Ai C p là món quà c a sôngọ ạ ế ằ ậ ủ Nile, các đ ng b ng màu mồ ằ ỡ c a sông Nile đã cho con ngủ ười c ơ hôij đ ể phát tri nể m t n n kinh tộ ề ế nông nghi p đ nh canh và t o nên m t xã h i t p trung trong bu iệ ị ạ ộ ộ ậ ổ đàu thoát kh i c nh s ng b p bênh ăn lôngỏ ả ố ấ ở ỗl. Nh ờ v y nh ng cậ ữ ư dân ởđây đã có trí tu ệ và nh n th c thậ ứ ế gi i và xã h i tinh vi h n so v i các n i khác trên thớ ộ ơ ớ ơ ế gi i.ớ Vì th ế mà n n văn minh Ai C p luôn khi n ngề ậ ế ười ta thính thú. Tr ước h t ph i k ế ả ể đ n Tôn giáo Ai C p.ế ậ A, Tôn giáo Ng ười Ai C p theo ch ậ ủ nghĩa đa th n có nghĩa là hầ ọ th ờ r t nhi u th nấ ề ầ nhi u đ n m c hề ế ứ ọ th ường chia các th n thành nhóm m i nhóm t ầ ỗ ừ 3 t i 9 th n cóớ ầ m i liên hố ệ v i nhau nhớ ư cùng là m t ch c năng ho c có m i quan hộ ứ ặ ố ệcha con cháu ch t (ví dắ ụ nh ư th n Atum có con là Shu và Tefnut). G m có các lo i th nầ ồ ạ ầ nh : các th n tư ầ ự nhiên, các th n đ ng v t, linh h n ngầ ộ ậ ồ ười đã ch t, th n đá, th n ế ầ ầ l a, th n cây… Nh ng v th n này hi n thân qua các loài v t nhử ầ ữ ị ầ ệ ậ ư chim, thú ho cặ bò sát nh ư th n Anubis hi n thân qua loài chó r ng và có nhi m vầ ệ ừ ệ ụ b o vả ệcác xác ướ p hay th n Bes hi n thân qua S ầ ệ ư ửt có nhi m vệ ụ b o vả ệ các ph ụ n ữcó thai. Các th n tầ ự nhiên c a Ai C p g m có Thiên th n, Đ a th n và Thuủ ậ ồ ầ ị ầ ỷ th nầ Thiên th n, g i là th n Nut, là m t nầ ọ ầ ộ ữ th n thầ ường đ ược th ể hi n thành hình tệ ư ợng m t ngộ ư ời đàn bà ho c m t con bò cái. Đ a th n là m t nam th n g i là th n ặ ộ ị ầ ộ ầ ọ ầ Ghép. Th y th n, t c là th n sông Nin, g i là th n Odirix. Chính nhủ ầ ứ ầ ọ ầ ờ có v ị th nầ này mà ru ng đ ng tộ ồ ươi t t, b n mùa thay đ i, cây c i ch t r i s ng l i. Ngoài ố ố ổ ố ế ồ ố ạ ch c năng nói trên, th n Odirix còn đứ ầ ược quan ni m là th n Âm ph , là Diêm ệ ầ ủ V ương. Cũng nh ư loài ngư ời, các th n cũng th ầ ư ờng k t h p v i nhau và t o thành ế ợ ớ ạ nh ng th n m i. Th n không khí Su chính là k t quữ ầ ớ ầ ế ả c a sủ ự k t h p c a Thiênế ợ ủ th n Nut và Đ a th n Ghép.ầ ị ầ S ự tôn tr ng dành cho các vọ ị th n không phầ ụ thu c vào con v t hi n thânộ ậ ệ mà đi u đó phề ụ thu c vào y u tộ ế ố chính tr. Vi c Pharaong lúc đó xu t th n tị ệ ấ ầ ừ vùng nào thì th n đ a phầ ị ương c a vùng đó s ủ ẽ tr ở thành th n qu c gia và nó thayầ ố đ i theo th i kì. Trong th i kì k nguyên lúc Menes th ng nh t vùng thổ ờ ờ ỉ ố ấ ượng và h ạ Ai C pậ đ ể xây d ng tri u đ i đ u tiên thì th n Chimự ề ạ ầ ầ Ưng Horus tr ở thành th nầ qu c gia và đố ược th ờ ph ượng nhi u nh t. Nh ng đ n tri u đ i th ề ấ ư ế ề ạ ứ 5 khi các Pharaong xu t thân tấ ừ vùng Hêliopolix là vùng tôn th ờ th n M t Tr i thì th n raầ ặ ờ ầ tr ở thành th n đ ng đ u các th n c a Ai C p. Đ n th i Trung vầ ừ ầ ầ ủ ậ ế ờ ương qu c thì th n ố ầ Amon tr ở thành v ị th n cao nh t Ai C p vì lúc này các Pharaong xu t thân tầ ấ ậ ấ ừ Thebes. Th i kì này th n Amon cũng đờ ầ ược g i là Amon-Ra. ọ Tuy nhiên ng ười Ai C p không bao gi ậ ờ ch ỉ th ờ m t mình th n qu c gia ,ộ ầ ố đ i v i nông dân Ai C p thì th n đ a phố ớ ậ ầ ị ương là quan tr ng nh t. H ọ ấ ọ tin r ng m iằ ọ phúc l i c a hợ ủ ọ đ u đ n tề ế ừ m t v th n nào đó nhộ ị ầ ư s ự màu m ỡ c a đ t và sủ ấ ựsinh

s n c a súc v t là do th n Wadi-wer ban cho , chi nả ủ ậ ầ ế th ng hay th t b i trongắ ấ ạ chi n tr n là do th n Anhur quy t đ nh.ế ậ ầ ế ị Ngoài ra ng ười Ai C p còn th ậ ờ th n M t Trăng T t (Thoth) , là th n thôngầ ặ ố ầ thái trí tu ệ , đ ược th ể hi n d oi hình tệ ứ ượng m t con ng ộ ười đ u chim h ng h c ầ ồ ạ ho c đ u kh .ặ ầ ỉ Ngư ời Ai C p c ậ ổ đ i cũng r t coi tr ng vi c thạ ấ ọ ệ ờ ngư ời ch t. Ng ế ười Ai C p ậ c ổ đ i tin r ng thạ ằ ế gi i bên kia là có th t đó là n i các linh h n t n t iớ ậ ơ ồ ồ ạ ở th ế gi iớ đó th ể xác v n là nhà c a linh h n, và hẫ ủ ồ ọ quan ni n r ng m i ngệ ằ ỗ ười đ u có ề m tộ hình bóng g i là “can”( linh h n). Khi con ngọ ồ ười m i ra đ i thì linh h n nhâjp vào ớ ờ ồ trong c ơ th , khi con ngể ười ch t thì linh h n r i kh i th ế ồ ờ ỏ ể xác. N u thế ể xác b phânị hu ỷ thì linh h n sồ ẽ b huị ỷ ho i chính vì v y hạ ậ ọ ướp xác nh ng thi th ữ ể đ ể gi ữlinh h n c a ngồ ủ ười ch t có đ ế ược cu c s ng m i ộ ố ớ ở th ế gi i bên kia. Chính vì v y mà Aiớ ậ C p m i có t cậ ớ ụ ướp xác. Ng ười Ai C p c ậ ổ đ i còn thạ ờ nhi u lo i đ ng v t tề ạ ộ ậ ừdã thú, gia súc, chim đ n côn trùng nhế ư chó sói, cá s u, r n, s n dấ ắ ơ ương, c u, mèo, h ng h c, đ c bi t là ừ ồ ạ ặ ệ bò m ng Apix.ộ Ngoài các con v t có th c, ngậ ự ười Ai C p còn th ậ ờ các con v t tậ ưởng t ượng nh ư ph ượng hoàng, nhân s. ư Nhân s ư là con v t đ u ngậ ầ ười mình thú ng ười Ai C p tin r ng con v t này ậ ằ ậ s ng trong sa m c g n đó và là kố ạ ầ ẻ b o vả ệ đ c l c ch ng l i m i thắ ự ố ạ ọ ế ựl c thù đ ch. ị Nhân s ư còn t ượng tr ng cho s c m nh và trí tu ư ứ ạ ệ vì v y thậ ường đ ược đ t t i l i ặ ạ ố vào c a các đ n th , kim tủ ề ờ ự tháp nh ư ng ười gi ữ c a.ử B, Ki n trúc và điêu kh cế ắ Nh c t i Ai C p ngắ ớ ậ ười ta không th ể không nh c t i Kim Tắ ớ ựtháp. KTt đã đ t t i trình đạ ớ ộ r t cao vấ ề ngh ệ thu t ki n trúc và đ n t n bây giậ ế ế ậ ờ ng ười ta v n ẫ ch a thư ể tìm ra cách ng ười ta đã xây d ng KTT b ng cách nào và v n ch a lý gi i ụ ằ ẫ ư ả đ ược nhi u bí ề ẩn c a Kim t ủ ự tháp.Cho đ n nay, nh ng công trình này v n đ ngế ữ ẫ ứ s ng s ng nhừ ữ ư ượt ng đài b t t , kh ng đ nh s ấ ử ẳ ị ự ồt n t i c a m t n n văn minh th nh ạ ủ ộ ề ị v ượng c ổ x a.ư

  1. Kim t ựtháp Kim t ự tháp là nh ng ngôi mữ ộ c a các vua Ai C p thu c vủ ậ ộ ương tri u III và ề v ương tri u IV th i C ề ờ ổ v ương qu c. Các ngôi m ố ộ ấy đ ược xây ở vùng sa m cạ ở Tây Nam Cairô ngày nay. Th i kì Kim tờ ự tháp đ ược xây d ng nhi u nh t và đ ự ề ấ ồ s ộ nh t là th i vấ ờ ương tri u IV. Vua đ u tiên c a về ầ ủ ương tri u này là Xnêphru, đã xây cho mình hai Kim t ề ự tháp, cái th ứ nh t cao 36,5m; cái thấ ứ hai cao 99m. Các vua k ế ti p nhế ư Kê p,ố Kêphren, Mikêrin đ u xây d ng nh ng Kim tề ự ữ ự tháp r t l n: Kim tấ ớ ự tháp Kê p (tênố Ai C p) là Hufu cao 146,5m; Kim tậ ự tháp Kêphren cao 137m; Kim t ựtháp Mikêrin cao 66m. Nhân dân Ai C p cậ ổ đ i, b ng bàn tay và kh i óc c a mình, đã đạ ằ ố ủ ể l i choạ n n văn minh nhân lo i nh ng công trình ki n trúc vô giá. Tr i qua g n 5000 năm,ề ạ ữ ế ả ầ các Kim t ự tháp hùng vĩ v n đ ng s ng s ngẫ ứ ừ ữ ở vùng sa m c Ai C p b t ch p th iạ ậ ấ ấ ờ gian và m a n ng. Vì v y, tư ắ ậ ừ lâu ng ười Ar p có câu: ậ "T t cấ ả đ u sề ợ th i gian,ờ nh ng th i gian sư ờ ợ Kim t ự tháp".

b i trí tuở ệ c a v th n trí tuủ ị ầ ệ Thoth.Ban đ u, chầ ữ ượt ng hình Ai C p là ậ ảnh. Đó là, t ừ xu t hi n dấ ệ ưới d ng hình ạ ảnh tr c quan. Nó đ ự ược thành l p thêm ý nghĩa (bi u ậ ể ý) lá th. V i sư ớ ự giúp đ ỡ c a chủ ữ ượt ng hình có th ể ghi l i m t sạ ộ ố khái ni m tr uệ ừ t ượng, ph c t p. Vì v y, ví d , hình ứ ạ ậ ụ ảnh c a nh ng ng n núi có th ủ ữ ọ ể có nghĩa là m tộ ph n c a nhầ ủ ẹ nhõm, và ng n núi, m t qu c gia nọ ộ ố ước ngoài. hình ảnh c a m t tr i ủ ặ ờ có nghĩa là "ngày" vì nó t a sáng duy nh t trong ngày.ỏ ấ Tuy nhiên, hai ph ương pháp ấy ch a đ ư ủ đ ể ghi m i khái ni m, vì v y d n d nọ ệ ậ ầ ầ xu t hi n nh ng hình vấ ệ ữ ẽ bi u th âm ti t.ể ị ế D n d n, nh ng chầ ầ ữ ữ ch âm ti t bi n thành chỉ ế ế ữ cái, ví d , hòn núi nhụ ỏ đ c là caọ đ ược dùng đ ể bi u thể ị ph ụ âm k. T ng sổ ố ch ữ t ượng hình c a Ai C p c ủ ậ ổ đ i cóạ kho ng 1000 ch , trong đó sả ữ ố ch ữ cái có 24 ch .ữ Ch ữ vi t cế ổ c a Ai C p thủ ậ ường đ ược vi t trên đá, g , đ ế ỗ ồ g m, v i gai, da...ố ả nh ng ch t li u dùng đư ấ ệ ể vi t phế ổ bi n nh t là gi y papyrus. Đế ấ ấ ể vi t trên các lo iế ạ gi y đó, ngấ ười Ai C p c ậ ổ dùng bút làm b ng thân cây s y, còn m c thì làm b ng bằ ậ ự ằ ồ hóng. Lo i chạ ữ ượt ng hình này đ ược dùng trong h n 3000 năm, sau đó, không còn ai ơ bi t đ c lo i chế ọ ạ ữ này n a.ữ Sau khi Ai C p suy tàn thì nó đã trậ ở thành t ưởng ng ữvà s ự phát minh ra ch ữ vi t ai c p cế ậ ổ đ i liên quan đ n 1 t m bia r t quan tr ng là t mạ ế ấ ấ ọ ấ bia Rôddéta và ng ười đã gi iả mã văn t ự ai c pậ c ổ đ iạ là Jean-François Champollion. Trên t m bia này kh c hai thấ ắ ứ ch : ph n trên kh c chữ ầ ắ ữ Ai C p c ,ậ ổ ph n dầ ưới kh c ch ắ ữ Hy L p.ạ Không có ai đ c đọ ược h ệ ch ữ Ai C p cậ ổ trong su tố 1.400 năm, cho đ nế khi nhà nghiên c uứ ng ười Pháp, ông Jean-Francois Champollion, cha đ ẻ c a Ai C p h c, đã gi i nghĩa đủ ậ ọ ả ược t m đá Rosseta vào năm ấ

  1. T m đá Rosseta có kh c m t s c l nh năm 196 trấ ắ ộ ắ ệ ước Công nguyên vi t b ng ế ằ 3 ngôn ng ữ b i các th y tu vùng Memphis.ở ầ Vi c tìm th y t ng đá Rosetta có thệ ấ ả ể nói là m t đi u may m n vô cùng đ i v iộ ề ắ ố ớ ngành kh o cả ổ vì ch có nó, khoa h c m i d ch n i ti ng Ai C p cỉ ọ ớ ị ổ ế ậ ổ đ i, song đi uạ ề may m n trắ ước n a là khi ng ữ ười Hy L p c ạ ổ đ i đ n đây, nhi u ngạ ế ề ười vi t ch ế ữđã h c ti ng Hy L p và cùng kh c nó v i chọ ế ạ ắ ớ ữ vi t tế ượng hình ở giai đo n cu i cùngạ ố c a n n văn minh này và cũng nhủ ề ờ v y mà ngậ ười ta m i bi t đ ớ ế ược nhi u t ề ư li u quýệ giá thu c nhi u lĩnh v c khác nhau c a Ai C p cộ ề ự ủ ậ ổ đ i nh : l ch s , văn h c, thiênạ ư ị ử ọ văn, toán h c,…ọ
* Ý nghĩa c a chủ ữ vi t Ai C p đ i v i văn minh nhân lo iế ậ ố ớ ạ Ch ữ vi t đóng vai trò quan tr ng trong vi c duy trì đế ọ ệ ế ch ế Ai C p, và đ c vàậ ọ 

vi t là đ c quy n c a nhóm ngế ặ ề ủ ười đ ược giáo d c đ ụ ể ghi chép và gi ữ gìn văn b n.ả Ch nh ng ngỉ ữ ười v i xu t thân nh t đ nh m i đ ớ ấ ấ ị ớ ược đào t o đ ạ ể tr ở thành ng ười ghi chép và gi ữ gìn văn b n. Hả ọ ph c vụ ụ trong đ n th , quân đ i và hề ờ ộ ệ th ng hànhố chính c a nhà vua (Pharaon). Hủ ệ th ng chố ữ vi t tế ượng hình Ai C p luôn ph c t p, ậ ứ ạ khó h c, nh ng trong nhi u thọ ư ề ế k ỷ sau khi ra đ i, chúng còn trờ ở nên khó h c h nọ ơ nhi u. Chề ủ ý c a th c tủ ự ế này là nh m duy trì đ c quy n c a nh ng ngằ ặ ề ủ ữ ười ghi chép và gi ữ gìn văn b nả Vào cu i thố ế k ỷ 20, các nhà khoa h c đã truy ra m u tọ ẫ ự Phoenix đ ược bi n t u ế ấ t ừ văn t ự Ai C p c. Các dân t c Do Thái,ậ ổ ộ Ả R p, Hy L p và La tinh đã d a theoậ ạ ự

m u tẫ ự này đ ể ạt o nên ch ữ vi t c a riêng mình. Có thế ủ ể nói, ngôn ng ữ c a chúng taủ dùng ngày nay đ u th a hề ừ ưởng di s n t ả ừ ch ữ vi t Ai C p c .ế ậ ổ Ý nghĩa c a chủ ữ vi t Ai C p cế ậ ổ đ i: truy n bá cho các dân t c khác cho ngạ ề ộ ười perise t ừ n n Hy l p h c l i và xây d ng hề ạ ọ ạ ự ệ th ng chố ữ vi t Ai c pế ậ D, Y h cọ Do t cụ ướp xác th nh hành t ị ừ r t s m, ngấ ớ ười Ai C p đã hi u bi t t ậ ể ế ương đ i ố v ề c u t o c a cấ ạ ủ ơ th ể con ng ười và đã t o đi u ki n cho y h c có th ạ ề ệ ọ ể phát tri nể s m. Nhi u thành t u vớ ề ự ề y h c Ai C p cọ ậ ổ đ i đạ ược ghi trên gi y papyrus và ấ truy n l i đ n ngày nay… Các tài li uề ạ ế ệ ấy đã đ ề c p đ n các v n đậ ế ấ ề nh ưnguyên nhân c a b nh t t, mô tủ ệ ậ ả v ề óc, nói v ề quan h ệ gi a tim và m ch máu, các lo iữ ạ ạ b nh, cách khám b nh, khệ ệ ả năng ch a tr ,….ữ ị Ng ười Ai C p đã s m bi t nguyên nhân ch ậ ớ ế ủ y u c a b nh t t là do sế ủ ệ ậ ự b tấ th ường c a m ch máu ch ủ ạ ứ không ph i do ma quả ỷ ho c do phù thuặ ỷ nào c. H nả ơ n a, tữ ừ th i Trung vờ ương qu c, ng ố ười Ai C p đã bi t đ ậ ế ược t m quan tr ng c a ầ ọ ủ óc và tim đ i v i cố ớ ơ th ể con ng ười, n u b ế ộ óc mà b t n h i thì cị ổ ạ ơ th ể s ẽkhông còn bình th ường n a. ữ M t đi u khá đ c bi tộ ề ặ ệ ở y h c Ai C p mà tôiọ ậ ấn t ượng đó là ph ương pháp gây mê. Trong ca m ổ s ọ đ u tiên do Imhotep đích thân th c hi n, ông đã gây mêầ ự ệ b nh nhân b ng cách đ c kinh c u nguy n, sau đó cho hệ ằ ọ ầ ệ ọ u ng dung d ch thu cố ị ố ng ủ ch ế bi n tế ừ m t lo i th o m c ch a ch t ma tuý, khi n hộ ạ ả ộ ứ ấ ế ọ m t h t c m giác.ấ ế ả Ông dùng vàng đ ể ngăn ng a nhi m trùng máu vì vàng là thừ ễ ứ kim lo i có đ c tínhạ ặ sát trùng. B i v y mà m i có nh ng lá vàng n m trong h p sở ậ ớ ữ ằ ộ ọ c a xácủ ướp. Còn nh t nhi u nh ng phấ ề ữ ương pháp hay v ề s c khoứ ẻ nh ư vi c kéo dài tu iệ ổ th. Các ngọ ự y khuyên là không nên ăn th t mị ỡ ợl n, và nh t là cá s ng vì có th ấ ố ểlàm nóng l c phụ ủ ngũ t ng và làm trái tim có thạ ể v ỡ ra trăm m nh.ả https://cand.com.vn/Khoa-hoc-Quan-su/Thanh-tuu-dang-kinh-ngac-cua-y- hoc-Ai-Cap-co-dai-i45257/ Thu t gi i ph u và môn sinh lí h c, cũng nhậ ả ẫ ọ ư m t ph n c a môn hoá h c, nhộ ầ ủ ọ ờy h c mà phát tri n. Tọ ể ừ th ế k thỉ ứ VI tr ước Công nguyên, các y sĩ Ấn đã mô t ảcác dây gân, cách ch p xắ ương s , h ọ ệ th ng lâm-ba (lymphatique), th n kinh tùngố ầ (plexus nerveux), cân m c (fascia), chi võng (tissu adipeux), màng ho t d chạ ạ ị (membrane synoviale) và nhi u cân nh c h n các nhà gi i ph u ngày nay n a. Cácề ụ ơ ả ẫ ữ y sĩ Ấn tr ước Công nguyên cũng l m l n nh ầ ẫ ưAristote, cho trái tim là trung tâm suy t , và các th n kinh đ u qui vư ầ ề ề tim và cũng xu t phát tấ ừ tim. Nh ng hư ọ đã hi u kĩể b ộ tiêu hoá – các d ch v (sucs gastrique) có tác d ng gì, th c ăn bi n hoáị ị ụ ứ ế ở bao tử (chyme) r i đ i thành dồ ổ ưỡng tr p (chyle) ra sao, và d ấ ưỡng tr p th m vào máu ra ấ ấ sao. Đi tr ước Weissmann hai ngàn b n trăm năm, Atreya (kho ng 500 tr ố ả ước Công nguyên) cho r ng tinh trùng c a ngằ ủ ười cha thoát kh i c ỏ ơ th ể ng ười cha, đ c l p và ộ ậ tuy nh ỏ tí mà ch a đứ ủ c ơ th ể c a ngủ ười cha r i. Ông khuyên đàn ông tr ồ ước khi c ưới v ợ nên đ ể y sĩ khám kĩ c ơ th , và lu t Manou c nh cáo cha mể ậ ả ẹ v ề cái h i gạ ả con cho nh ng thanh niên bữ ị b nh lao, b nh điên gi n (épilepsie)[11], b nh cùi,ệ ệ ả ệ b nh khó tiêu kinh niên, b nh trĩ và… t t l m l i. Trệ ệ ậ ắ ờ ước Công nguyên 500 năm mà

m t thộ ứ thu c tê g i là Samohini. Sushruta kố ọ ể ra t i 1.120 thớ ứ b nh và b o ch nệ ả ẩ b nh thì ph i v ng, văn, v n, thi t (b t m ch). M t cu n sách vi t kho ng 1.300ệ ả ọ ấ ế ắ ạ ộ ố ế ả sau Công nguyên ch cách b t m ch. Ngỉ ắ ạ ườ Ấi n r t ấ ư a xét n ước ti u đ ể ể đoán b nh;ệ và các y sĩ Tây T ng n i ti ng là coi nạ ổ ế ước ti u đ ể ể đoán đ ược b t kì b nh gì. Th i ấ ệ ờ Huy n Trang, ngề ườ Ấi n đã b t đ u dùng phép nh n ăn b y ngày đ ắ ầ ị ả ể tr b nh; có khiị ệ ch ng c n u ng thu c mà ch a h t b y ngày đã h t b nh; h t b y ngày mà ch aẳ ầ ố ố ư ế ả ế ệ ế ả ư h t b nh thì m i ph i dùng thu c. Nh ng có dùng thu c cũng ch dùng ít thôi; hế ệ ớ ả ố ư ố ỉ ọ trông c y vào các cách nh n ăn, t m r a, t y, xông, chích máu b ng đ a ho c b ngậ ị ắ ử ẩ ằ ỉ ặ ằ b u giác, h n là vào thu c. Y sĩầ ơ ố Ấn r t gi i v ấ ỏ ề khoa gi i đ c r n c n; hi n nay Tâyả ộ ắ ắ ệ y v n thua hẫ ọ v ề khoa đó. Châu Âu mãi t i thớ ế k XVIII m i bi t ch ng đ u; theoỉ ớ ế ủ ậ Dhanwantari, m t trong nh ng y sĩ đ u tiên c aộ ữ ầ ủ Ấn thì ng ườ Ấi n đã bi t ch ng đ u ế ủ ậ t ừ năm 550 sau Công nguyên: “Dùng dao chích châm vào m ủ c a n t đ u trên vúủ ố ậ con bò cái… r i chích vào cánh tay, trên kho ng tồ ả ừ vai t i khuớ ỷ tay, cho máu r ướm ra, hoà m ủ đó v i máu, thớ ế là b nh s t vì đ u”. Nhi u y sĩ châu Âu ngày nay choệ ố ậ ề r ng ngằ ườ Ấi n s ở dĩ có ch ế đ ộ ật p c p, các t p c p s ng cách bi t h n nhau, không ấ ậ ấ ố ệ ẳ đ ng ch m t i nhau vì ngụ ạ ớ ười Bà La Môn s ợ b lây b nh do nh ng v t vô hình nàoị ệ ữ ậ đó; xét các qui t c vắ ệ sinh ch trong sách c a Sushruta và trong “lu t Manou” thìỉ ủ ậ hình nh ư ng ười Ấn th i x a đã bi t thuy t mà ngày nay chúng ta g i là thuy t vi ờ ư ế ế ọ ế trùng gây b nh; chung qui chúng ta ch đ t m t tên m i cho các thuy t c a cệ ỉ ặ ộ ớ ế ủ ổnhân thôi ch ứ có khám phá gì thêm đâu. Hình nh ư ng ười Ấn đã phát minh ra cách tr ị b nh b ng thôi miên; hệ ằ ọ th ường đ a con b nh l i các ngôi đ n đ ư ệ ạ ề ể tr b ng cách đó,ị ằ cách “đi n miên” (nghĩa là ngệ ủ ở đ n), nhề ư ở Ai C p và Hi L p. Các y sĩ Anhậ ạ Braid, Esdale và Elliotson “nh ờ ti p xúc v iế ớ Ấ n Đ , m ộ ượn ý và rút kinh nghi m c a ệ ủ Ấ n” mà khai sinh cho môn tr b nh b ng thôi miên ị ệ ằ ở Anh. Y h cọ Ấn phát tri n r t ể ấ mau ở th i Veda và th i Ph t giáo sau đó, luôn m y thờ ờ ậ ấ ế k , ti n r t ch m, r t r tỉ ế ấ ậ ấ ụ rè. Atreya, Dhanwantari và Sushruta h c đọ ược c a Hi L p nh ng gì và Hi L p h c ủ ạ ữ ạ ọ l i c a ngạ ủ ườ Ấi n nh ng gì? Đi u đó chúng ta không bi t đ ữ ề ế ược. Garrison b o: “ ả Ở th i đ i Alexandre, các y sĩ và gi i ph u giaờ ạ ả ẫ Ấn n i ti ng là bi t r ng, tr b nh gi i, ổ ế ế ộ ị ệ ỏ qu ả là danh b t hấ ư truy n”; nên nói thêm r ng theo vài nhà bác 126 h c thìề ằ ọ Aristote h c đọ ược c a ng ủ ười Ấn r t nhi u. Các y sĩ ấ ề Ả R p và Ba Tậ ư cũng v y,ậ nh ng cũng khó mà bi t đư ế ược các y sĩ Ấn Đ ộ đã mang ơn các y sĩ Bagdad và các y sĩ Babylone bao nhiêu, do các y sĩ Bagdad làm trung gian. M t m t, vài vộ ặ ị thu cố nh ư nha phi n, thuế ỷ ngân và vài ph ương pháp ch n b nh nh ẩ ệ ư cách coi m ch, hìnhạ nh ư từ Ba T ư truy n quaề Ấn Đ ; m t khác chúng ta th y ộ ặ ấ ở th ế k ỉVIII sau Công nguyên, ng ười Ả R p và Ba Tậ ư d ch các sách thu c mà Sushruta và Charaka đãị ố vi t tế ừ ngàn năm tr ước. Đ i v ạ ương H i giáo Harun-al-Rashid[15] nh n r ng ồ ậ ằ Ấn Đ ộ ất n b ộ h nơ Ả R p vậ ề khoa h c và y h c nên m i các danh yọ ọ ờ Ấn l i Bagdad d ng ạ ự nhà th ương và tr ường y khoa. Huân t ước Ampthill k t lu n r ng y h c Âu châu th i ế ậ ằ ọ ờ Trung c ổ và c ả th i C n đ i t n bờ ậ ạ ấ ộ nh ờ ng ườ Ải R p màậ Ả R p l i mangậ ạ ơn c a ủ Ấn Đ. Có thộ ể tin r ng y h c, môn h c cao thằ ọ ọ ượng nh t mà cũng ít ch c ch n nh t đó, ấ ắ ắ ấ đã xu t hi n tấ ệ ừ th i Thờ ượng c ổ ở Sumérie, Ai C p vàậ Ấn Đ ộ và đã phát tri n nhể ờ ba x ứ đó trao đ i ki n th c v i nhau,ổ ế ứ ớ ảnh h ưởng l n t i nhau ẫ ớ

Ảnh h ưở ng trên lĩnh v c chính tr : th n bí hóa v ự ị ầ ương quy nề góp ph n xác l p môầ ậ hình quân ch ủ chuyên ch ;ế

  • Ảnh h ưởng trên lĩnh v c văn h c: dòng văn h c ự ọ ọ tôn giáo (L yấ ví dụ); Văn h c cọ ổ đ i Ai C p, cũng nhạ ậ ư m i n n văn h c khác, g n li n v i đ i s ng xãọ ề ọ ắ ề ớ ờ ố h i và v i hộ ớ ệ t ư t ưởng c a xã h i đó. Và b i vìủ ộ ở ở Ai C p cậ ổ đ iạ , tôn giáo là hình th cứ t ư ưởt ng ch ủ đ o, nên không có gì lạ ạ ằr ng văn h c Ai C p ch u ọ ậ ị ảnh h ưởng ch ủ y u c a tôn giáo, và nhi u tác ph m c a n n văn h c này đã th m nhu n thế ủ ề ẩ ủ ề ọ ấ ầ ế gi iớ quan tôn giáo, bi u hi n dể ệ ưới nhi u hình th c khác nhau. Tuy nhiên không nên t ề ứ ừ đó mà cho r ng văn h c Ai C p chằ ọ ậ ỉ là nh ngữ văn b nả tôn giáo hay th n tho i.ầ ạ Ng ược l i, nó r t phong phú đa d ng v ạ ấ ạ ề th ể lo i.ạ
  • Ảnh h ưởng trên lĩnh v c ngh ự ệ thu t: xây d ng vì m c đích tôn giáo (L y ví d );ậ ự ụ ấ ụ
  • Ảnh h ưởng trên lĩnh v c khoa h c t ự ọ ự nhiên: y h c, thiên văn h c, toán h c;ọ ọ ọ
  • Ảnh h ưởng trên các lĩnh v c khác: xã h i, ch ự ộ ữ vi t,…ế Câu 2 : Tôn giáo c aủ Ấn Đ ộ Trên toàn th ế gi i có r t nhi u tôn giáo khác nhau, m i tôn giáo đ uớ ấ ề ỗ ề mang ý nghĩa riêng c a nó “T t củ ấ ả tôn giáo trên th ế gi i, dù khác nhau vớ ề nhi u m t, đ u tuyên bề ặ ề ố r ng không gì ngoài Chân lý t n t i trên thằ ồ ạ ế gi i”ớ (Mabatma Gandbi).V y có ai đã th c m c r ng n i đâu đậ ắ ắ ằ ơ ược g i là “ cái nôi ọ c a các tôn giáo” hay ch a? Đó chính làủ ư Ấn Đ. Không ph i ng u nhiêu mà ộ ả ẫ ng ười ta g i ọ Ấ n Đ ộ là cái nôi c a các tôn giáo.ủ Ấn Đ ộ không ch là đ t nỉ ấ ước vô cùng đa d ng vạ ề tôn giáo và tín ng ưỡng mà còn là quê h ương c a ủ Ấn Đ ộ giáo , đây là tôn giáo lâu đ i nh t trên thờ ấ ế gi i. Ngoàiớ Ấn Đ ộ giáo ( đ oạ Hinđu) Ấn Đ ộ là n i s n sinh ra r t nhi u tôn giáo khác và trong đó quanơ ả ấ ề tr ng nh t là Đ o Bàlamôn vọ ấ ạ ề sau là đ o Hinđu và đ o Ph t. Ngoài ra còn cóạ ạ ậ đ o Jain, đ o Xích.ạ ạ a) Đ o Bàlamonạ Trong th i kì đ u c a th i Vêđa,ờ ầ ủ ờ d u v t nguyên thuấ ế ỷ v n còn t n t iẫ ồ ạ trong quan ni m c a ngệ ủ ườ Ấi n. H ọ tin r ng v n v t đ u có linh h n nên hằ ạ ậ ề ồ ọ sùng bái r t nhi u th , sùng bái các hi n tấ ề ứ ệ ượng t ự nhiên, ng ười ch t và nhi u ế ề loài đ ng v t...ộ ậ Theo s ự ịt nh ti n c a th i gian blm đ ế ủ ờ ược xem là m t s ộ ự tính h p quáợ trình đi lên và s ự tr ưởng thành c a dân t c ADD mà trong đó th ủ ộ ế h ệđi qua luôn là ti n đề ề đ ể ng ười sau k ế ụt c. Có l ẽ vì v y mà nhà nghiên c u văn hoáậ ứ Ấ n M cđonnal đã nh n xét ngoài TQ ra không còn n ắ ậ ước nào trên TG có th ể tìm đ ược ngu n g c ngôn ng ồ ố ữ , văn h c tín ngọ ưỡng và l ễnghi tôn giáo cùng nh ng t p t c t p quan c a mình qua 1 sữ ậ ụ ậ ủ ự phát tri n không ng ng h n 3000ể ừ ơ năm nh ưAD.

Câu 4 : Văn minh Trung Hoa c ổ - trung đ i : thành t u chạ ự ữ vi t, văn h c vàế ọ ả nh h ưởng ở Vi t Namệ Trung Qu c là m t qu c gia có n n văn minh lâu đ i và r c rố ộ ố ề ờ ự ỡ v i nhi u thànhớ ề t u đóng góp cho văn minh nhân lo i. Gi ng nhự ạ ố ư Ai C p, Lậ ưỡng Hà, Ả R p,ậ Ấn Đ ,… Trung Qu c cũng là m t trong nh ng n i hình thành n n văn minh cộ ố ộ ữ ơ ề ổ đ iạ c a thủ ế gi i. Văn Minh Trung Hoa cớ ổ đ i b t ngu n tạ ắ ồ ừ thung lũng d c theo haiọ dòng sông Hoàng Hà và Tr ường Giang trong th i đ i đ ờ ạ ồ đá m i. V i hàng ngànớ ớ năm t n t i và phát tri n đây là n n văn minh lâu đ i nh t thồ ạ ể ề ờ ấ ế gi i.Văn minh Trungớ Hoa đ ược nhi u ng ề ười xem là văn mình trung tâm c a khu v c Châu Á. ủ ự M c dùặ không có v ẻ tr m m c cầ ặ ổ kính nh ư Ấn Đ , không uy nghi , huy n bí nh ộ ề ư Ai C pậ hay L ưỡng Hà nh ng văn minh Trung Qu c mang nh ng nét đ c s c riêng, gây nên ư ố ữ ặ ắ nh ngữ ảnh h ưởng m nh t i các qu c gia khác. N n văn minh Trung Hoa có r t ạ ớ ố ề ấ nhi u thành t u l n và n i b t trong nhi u lĩnh v c khác nhau.ề ự ớ ổ ậ ề ự Th ứ nh t vấ ề ch ữ vi t.ế Con ng ười chung s ng v i nhau đòi h i ph i có ph ố ớ ỏ ả ương ti n giao ti p đ ệ ế ể nh n,ậ truy n đ t thông tin, bi u đ t c m xúc, trao đ i ki n th c và kinh nghi m cũngề ạ ể ạ ả ổ ế ứ ệ gi ng nhố ư các qu c gia khác, ban đ u phố ầ ương ti n giao ti p c a ng ệ ế ủ ười Trung Hoa là cách truy n mi ng vào các th i trề ệ ờ ước th i Hoàng Đ. ờ ế Đ n th i Hoàng Đế ờ ế ng ười ta đã bi t th t dây th ng dùng nh ng cái nút th t trên ế ắ ừ ữ ắ dây đ ể ghi nh ớ đi u gì đó. Nh ng nút nhề ữ ỏ bi u th cho nh ng vi c nh , nh ng nútể ị ữ ệ ỏ ữ l n bi u th cho nh ng vi c l n. Đây là phớ ể ị ữ ệ ớ ương pháp s ơ khai đ ể ghi nh ớ s ự vi c màệ không ch ngỉ ười Trung Hoa m i bi t làm. ớ ế Ban đ u thì ngầ ười ta dùng kí hi u đ ệ ể ghi nh ớ các s ự vi c, sệ ự v t nh ng có quáậ ư nhi u nh ng sề ữ ự vi c mà hệ ọ mu n ghi l i đố ạ ược và h ọ r t dấ ễ b quên nên sau này hị ọ đã dùng nh ng hình vữ ẽ đ ể bi u th ý nghĩ .ể ị Ch ữ vi t Trung Hoa không ph i ch là m t công cế ả ỉ ộ ụ đ ể ghi chép mà nó còn là m tộ cái th ứ ngh ệ thu t, m t thậ ộ ứ dùng đ ể trang trí, m t thộ ứ đ ể đánh giá h c v n và tọ ấ ư cách con ng ười. Ch ữ vi t Trung Hoa làm nêncác chế ữ chung c a Trung Qu c v iủ ố ớ các n ước khu v c Đông Á. Nhi u n ự ề ước g i các n ọ ước Đông Á là Đông Văn. Ch ữ vi t Trung Qu c ra đ iế ố ờ ở th i nhà Thờ ương vào kho ng ả thiên niên k II TCN, ngỉ ười ta g i đó là văn t ọ ự giáp c t. B iố ở lẽ lo i chạ ữ này đ ược kh c trên mai rùa ho c x ắ ặ ương thú ( giáp là mai rùa, c t là xố ương thú). Ch ữ giáp c t có niên đ i s mố ạ ớ nh t tìm đấ ược là thu c tri u Võ Đinh (kho ng 1324-1266 ộ ề ả TCN), tàii li u này còn có tên là giáp c t văn Ân – Khệ ố ưvì đào đ ược ở Ân Kh. Ngư ười Trung Qu c lúc b y giố ấ ờ m iỗ khi mu n bói vi c gì thì kh c nh ng đi u mu n bói lên maiố ệ ắ ữ ề ố rùa ho c xặ ương thú, đ c l ụ ỗ ở gi a r i nung, sau đó theo nh ng đữ ồ ữ ường r n n t đ ạ ứ ể đoán ý c a tr i đ t quủ ờ ấ ỷ th n. Ví dầ ụ Giáp c t văn có câu h i vố ỏ ề mùa m a b i th yư ở ầ bói: Kim nh t, Kỳ vũậ? (Hôm nay, nó có m a không?)ư Ch ữ vi t giáp c t chế ố ủ y u là chế ữ ượt ng hình. Ch ữ "nh t" (m t tr i)ậ ặ ờ thì v ẽ m t vòng tròn nh ,ộ ỏ ở gi a có m t ch m. Chữ ộ ấ ữ "s n" (núi) thì vơ ẽ 3

đ nh núi. Chỉ ữ "th y" (nủ ước) thì v ẽ 3 làn sóng. Hình ho ạ đem l i cho Hán tạ ự nhi u khề ảnăng kì di u.ệ Nh ngữ đ ường nét m nhả mai và uy nể chuy n cho th y khể ấ ả năng c m nh n vả ậ ề th ế gi iớ xung quanh c a ngủ ười Trung Qu c.V ố ề sau do nhu c u ghi chép vầ ề các đ ng tác,ộ các khái ni m tr u tệ ừ ượng trên c ơ s ở ph ương pháp t ượng hình đã phát tri n thành hai ể lo i chạ ữ bi u ý ( thể ể hiên ý) và h i thanh ( mả ượn âm thanh).Ch ữ giáp c t còn dùngố đ ể ghi chép khí t ượng, đ a lí, thiên văn, tôn giáo. Cho đ n nay đã phát hi n đ ị ế ệ ược h n 100.000 m nh mai rùa và xơ ả ương thú có kh c ch ắ ữ giáp c t. T ng số ổ ố ch ữgiáp c t lên t i 5000 ch ; có nh ng đo n văn dài đ n h n 100 ch .ố ớ ữ ữ ạ ế ơ ữ Đ n th i Tây Chu sế ờ ố l ượng ch ữ càng nhi u và cách vi t càng đ n gi n. Chề ế ơ ả ữ vi t tiêu bi u th i kì này là kim văn, cũng g i là chung đ nh văn (chế ể ờ ọ ỉ ữ vi t trênế chuông đ nh). Kim văn tỉ ừ đ i Thờ ương đã có nh ƣng còn ít. Đ n Tây Chu, nhà vuaế th ường đem ru ng đ t và ng ộ ấ ười lao đ ng ban th ộ ưởng cho các quý t c. M i l n nh ộ ỗ ầ ư v y, vua Chu thậ ường ra l nh đúc đ nh đ ng và ghi s ệ ỉ ồ ự vi cệ ấy lên đ nh đ ỉ ể làm kỉ ni m, do đó kim văn đ n th i kì này r t phát tri n. Ngoài đệ ế ờ ấ ể ồ đ ng, chồ ữ vi t th iế ờ Tây Chu còn đ ược kh c trên tr ng đá, th ắ ố ẻtre. Các ch ữ vi t đ u tiên này đế ầ ược g i chung là ch ọ ữ đ i tri n, cũng là cạ ệ ổ văn. Th iờ Xuân Thu Chi n Qu c do đ t nế ố ấ ước không th ng nh t nên cũng không th ng nh t ố ấ ố ấ đ ược ch ữ vi t.Tế ừ cu i th i T n Thuố ờ ầ ỷ Hoàng (221 – 206 TCN) đ n th i Hán tuyênế ờ đ ế (73 – 49 TCN), l i xu t hi n m t ki u chạ ấ ệ ộ ể ữ m i là chớ ữ L. Chệ ữ ệl khác ch ữtriên ở ch ỗ ch ữ tri n còn giệ ữ ạl i nhi u y u t ề ế ố ượt ng hình, do đó có nhi u đ ề ường nét cong nét tròn, còn ch ữ ệl thì bi n nh ng nét đó thành ngang, b ng. S , th ng vuông v cế ữ ằ ổ ẳ ứ ngay ng n. Th i gian sắ ờ ử d ng chụ ữ l ệ tuy không lâu nh ng chư ữ l ệ có ý nghĩa r tấ quan tr ng vì đó là giai đo n quá đọ ạ ộ đ ể phát tri n thành chể ữ chân t c là chứ ữHán ngày nay. Ch ữ vi t Trung Hoa có r t nhi uế ấ ề ưu đi m nh ể ư khi nh ớ đ ược m t ch ặ ữ c a m t tủ ộ ừthì r t khó quên đấ ược ý nghĩa c a nó. L i ích l n nh t cho dân t c Trung Hoa là nh ủ ợ ớ ấ ộ ờ l i chố ữ ượt ng hình mà h ọ nhanh chóng th ng nh t đố ấ ược đ t n ấ ước, đ ể gi ữ đ ược đ ế qu c c a h. Hoa ki uố ủ ọ ề ở kh p n i trên thắ ơ ế gi i v n giớ ẫ ữ đ ược n n văn hoá c , v n ề ổ ẫ gi ữ đ ược phong t c, truy n th ng và dùng bút đám đ ụ ề ố ể hi u nhau.Tuy nhiên khi h cể ọ ch ữ Hán thì r t m t th i gian, chấ ấ ờ ữ vi t ph c t p nhi u nét.Hán tế ứ ạ ề ự uy n chuy n, soiể ể sáng dung nhan hình hài văn hoá Trung Hoa. Dùng bút lông hay dao kh c, t ng nétắ ừ t ng nét đ u vi t ra vô vàn hàm nghĩa, kừ ề ế ể ạl i di n bi n c a câu truy n đã b t đ u t ễ ế ủ ệ ắ ầ ừ hàng nghìn năm v ề tr ước. Hán t ự mang trên mình vô vàn d uấ ấn c ổ x a, hán tư ựlà ngu n đ ng l c vô t n c a văn hoá Trung Hoa .ồ ộ ự ậ ủ Th ứ hai v ề văn h cọ Kinh thi T ự cổ chí kim, ch a có cu n sách nào đư ố ược trân tr ng nhi u nh ọ ề ư Kinh Thi, m tộ h p tuy n thợ ể ơ mà nh ư ờl i m t nhà bình lu n là b ộ ậ ộ th ơ "kinh đi n vể ềtrái tim và tâm h n nhân lo i".ồ ạ Kinh Thi là m t bộ ộ sách g m có nh ng câu ca dao r t cồ ữ ấ ổ c a Trung Hoa. Ngàyủ x a, Thiên tư ử c ứ năm năm đi tu n thú m t l n và ra l nh cho quan Thái sầ ộ ầ ệ ư hi nế dâng ca dao đ ể xem phong t c c a dân. Thiênụ ủ Ngh ệ văn chí trong Hán thư có chép:

Chu. B i v y, tở ậ ừ tr ước đ n nay, gi a các nhà chú gi i ế ữ ả Kinh Thi th ường có s ự b tấ đ ng ý ki n. Theo sồ ế ự nh n xét c a Tr nh Khang Thành thì: Phong là nói vậ ủ ị ềdi hóa c a thánh hi n; Nhã nghĩa là chính, t c là nh ng l i chính đính khủ ề ứ ữ ờ ảdĩ làm khuôn phép cho đ i sau; T ng nghĩa là t ng đ c ho c bao dung đờ ụ ụ ọ ặ ể khen ng i cái đ c r ngợ ứ ộ l n c a tiên vớ ủ ương Kh ng Tổ ử đã h ạ nh ng l i phê bìnhữ ờ Kinh Thi nh ưsau: “ B t h c Thi, vô dĩ ngônấ ọ ” (nghĩa là: ch ng h c Thi thì nói không thông -ẳ ọ Lu nậ ngữ , Quý th ).ị “ Thi tam bách, nh t ngôn dĩ tấ ế chi, vi t: tế ư vô tà ” (nghĩa là: Thi có ba trăm thiên, nh ng chư ỉ m t l i có thộ ờ ể trùm đ ược là: không nghĩ b y - ậ Lu n ngậ ữ , Vi chính). “ Thi kh ả dĩ h ng, khư ả dĩ quan, khã dĩ qu n, khầ ả dĩ oán, nhĩ chi s ự ph , vi nụ ễ chi s ự quân, đa th cứ ư đi u thú th o m c chi danhể ả ộ ” (nghĩa là: Xem Thi có th ể ph nấ kh i đở ược ý chí, xem xét đ ược vi c hay d , hòa h p đ ệ ở ợ ược v i m i ng ớ ọ ười, bày t ỏ đ ược n i s u oán, g n thì h c vi c th ỗ ầ ầ ọ ệ ờ cha, xa thì h c vi c thọ ệ ờ vua, l i bi t đạ ế ược nhi u tên chim, muông, c , cây -ề ỏ Lu n ngậ ữ , D ương Hóa ). Kh ng Tổ ử đã khen Kinh Thi v ề c ả hai ph ương di n: luân lý và văn ch ệ ương. Xem nh ng l i trên đây, ta bi tữ ờ ế Kinh Thi có m t giá tr không nh .ộ ị ỏ Ti u thuy t Minh – Thanhể ế Tam qu c di n nghĩa nguyên tên là Tam qu c chí thông t c di n nghĩa là m tố ễ ố ụ ễ ộ ti u thuy t l ch sể ế ị ử c a Trung Qu c đủ ố ược La Quán Trung vi t vào th ế ế k ỉXIV. Truy n kệ ể v ề th i kì h n lo n Tam Qu c theo phờ ỗ ạ ố ương pháp 7 th c 3 h. Ti u ự ư ể thuy t này đế ược xem là m t trong 4 tác ph m c ộ ẩ ổ đi n hay nh t c a văn h c Trungể ấ ủ ọ Qu c. Tam qu c di n nghĩa kố ố ễ ể v ề câu chuy n kéo dài h n 100 năm sệ ơ ự vi c nhi uệ ề nh ng không r i là do ngòi bút tài hoa tinh tư ố ế c a La Quán Trung. Tác giủ ả đ ng vứ ề phía Th c Hán lên án Tào Ngu. Đụ ỵ ể k ể đ n giá tr tác ph m ph i kế ị ẩ ả ể đ n giá tr n iế ị ộ dung có th ể nói Tam qu c là pho số ử thi s ng đ ng nh t đố ộ ấ ược tái hi n b ng ngôn t ệ ằ ừ b i lở ẽ Tam Qu c di n nghĩa đã d ng l i g n 100 năm l ch số ễ ự ạ ầ ị ử Trung Qu c cố ổ đ i tạ ừ th i Đông Hán cho đ n nh ng năm đ u tiên c a tri u đ i Tây T n m t cách baoờ ế ữ ầ ủ ề ạ ấ ộ quát và toàn di n. Tệ ừ nh ng cu c đ u tranh chính trữ ộ ấ ị , quân s ự cho đ n di n ti nế ễ ế c a mâu thu n xã h i d a trên quan đi m Kh ng L u ph n Tào. Ngủ ẫ ộ ự ể ổ ư ả ười già Trung Qu c ngày x a thố ư ường hay ng i và l y Tam qu c di n nghĩa ra đàm lu n, khen ồ ấ ố ễ ậ ng i tình k t nghĩa c a L u B , Quan Vũ và Trợ ế ủ ư ị ương phi. La Quán Trung cũng đã nói rõ ông mu n dùng l ch số ị ử c a 3 qu c gia đủ ố ể di n gi i vễ ả ề ch ữ “nghĩa” c a conủ ng ười làm ch ủ đ ề chính. Tam qu c di n nghĩa thông qua chính tr , quân số ễ ị ự và sự k t giao gi a 3 nế ữ ước Ngu , Th c, Ngô đ ỵ ụ ể di n gi i sâu h n vễ ả ơ ề ch ữ “nghĩa”. Kì th cự d ưới ngòn bút c a La Quán Trung, trí và m u là ph m trù n m trong “nghĩa”, con ủ ư ạ ằ ng ười tr ước tiên ph i có nghĩa sau đó m i có chí và m u. Ng ả ớ ư ười ta có câu “ L p ậ nghi p h c L u B , Qu n nghi p h c Tào Tháo, giệ ọ ư ị ả ệ ọ ữ nghi p h c Tôn Quy n”. Tamệ ọ ề qu c là danh tác đố ược yêu quý và ng ưỡng m ộ c a hàng tri u ngủ ệ ười đ c ọ ở Vi tệ Nam.

Thu ỷ h ử hay còn g i là Thuọ ỷ h ử truy n nghĩa đen nghĩa là bệ ờ n ước. Là m t trong 4 tác ph m cộ ẩ ổ đi n c a văn h c Trung Hoa thể ủ ọ ường g i là nhóm t ọ ứdanh tác. C t truy n chinh là số ệ ự hình thành và thành tích c a m t nhóm ngủ ộ ười ch ng ố tri u đình mà trề ở thành gi c cặ ướp th ường đ ược g i là 108 anh hùng L ọ ương S n ơ B c. Quá trình t p h p c a các anh hùng th o dã t i b n nạ ậ ợ ủ ả ạ ế ước đ ểhình thành quân kh i nghĩa Lở ương S n B c đ ơ ạ ược Thi N i Am dùng 70 h i đ ạ ồ ể di n gi i. Thuễ ả ỷ hử ph n ánh th c tr ng trong xã h i phong ki n nhi u đ i : quan b c thì dân ph n.ả ự ạ ộ ế ề ờ ứ ả Đi u đó r t h p v i tâm lý c a đông đ o qu n chúng lao đ ng nghèo khề ấ ợ ớ ủ ả ầ ộ ổ b bóc l t,ị ộ áp b c nên thuứ ỷ h ử d ễ đi sâu vào ti m th c c a nhân dân. Thuề ứ ủ ỷ h ử đ ược nh n xét ậ giá tr to l n c a Thuị ớ ủ ỷ h u là xâu d ng đử ự ược các v anh hùng háo hán cao c ị ường, giàu lòng v tha, xị ả thân vì nghĩavì v y các v h o hán Lậ ị ả ương S n đã đ ơ ược ca ng i ợ h t l i và tế ờ ượng tr ng cho khát v ng c a qu n chúng nông dân v ư ọ ủ ầ ề m t xã h i côngộ ộ b ng. Giáo sằ ư L ương Duy Th ứ đã nh n xét: “Văậ n ch ương c a Th y h ủ ủ ử không “d tệ g m thêu hoa” nhấ ư Tây S ương ký, không “nh ả ng c phun châu” nhọ ư H ng Lâuồ M ng, mà là “nh c tr i chuông ngân”, hùng h n, d n d p. Văn chộ ạ ỗ ồ ồ ậ ương c a Th y ủ ủ h ử g n gũi v i truy n kầ ớ ệ ể dân gian. Tác ph m Th y hẩ ủ ử gi ữ đ ược tính s ng đ ng c a ố ộ ủ nhân v t trong ngôn ngậ ữ gân gũi v i đ i s ng h ng ngày, trong l i hành văn ít trangớ ờ ố ằ ố s c tô đi m”ứ ể. Tây Du Ký c a Ngô Th a Ân đủ ừ ược xem là tác ph m kinh đi n n i ti ng ẩ ể ổ ế nh t trong thấ ế h ệ tr. Tây Du Ký v n b t ngu n tẻ ố ắ ồ ừ m t câu chuy n có th t. Nhà sộ ệ ậ ư tr ẻ đ i Đờ ường Thái Tông là Tr n Huy n Trang năm 21 tu i đã m t mình sang ầ ề ổ ộ Ấn Đ ộ tìm th y h c đ o. Ông ra đi năm 629 t i năm 645 m i trầ ọ ạ ớ ớ ở v , t ng c ng m t 17ề ổ ộ ấ năm. Đi qua v n d m, băng qua 128 nạ ặ ước l n nh ớ ỏ khác nhau m t 4 năm,ấ ở ạ Ấl i n Đ ộ tìm th y h c đ o 13 năm. Khi vầ ọ ạ ề n ước ông ph i dùng 24 ng a t i mang theo ả ự ả 657 b ộ kinh Ph t, 150 xá l i t , 6 tậ ợ ử ượng Ph t. Ông đ ậ ể ra 19 năm cu c đ i dichộ ờ đ ược 75 b ộ kinh Ph t cho đ n khi m t, ông còn đậ ế ấ ể ạl i m t b ộ ộ đ i dạ ương tây v c kí ự 12 quy n ghi chép đ y để ầ ủ ịl ch s , đ a lý, phong t c t p quán c ử ị ụ ậ ả 128 n ước mà ông đã đi qua. Khi ông m t có t i 1 tri u ngấ ớ ệ ười đ a tang và 3 v n Ph t t ư ạ ậ ử đã d ng l uự ề tang g n mầ ộ c a ông. Tây Du Ký miêu tủ ả hành trình gian nan c a vủ ị s ư Đ ường Huy n Trang Huy n Trang và các đề ề ồ đ ệ tìm đ ường sang Ấn Đ ộ ấl y kinh Ph t. Các ậ đ ồ đ ệ mà ông đã thu nh p là Tôn Ngậ ộ Không, Tr ư Bát Gi i và Sa Ngớ ộ Tĩnh. B nố th y trò cùng nhau lên đầ ường, sau cùng v ượt qua t ng c ng 81 ki p n n th nh đ ổ ộ ế ạ ỉ ược chân kinh ph ổ đ ộ cho chúng sinh. Tây Du Ký là đ nh cao sáng t o trong l ch sỉ ạ ị ử phát tri n ti u thuy t cể ể ế ổ đi n c a Trung Qu c. Chể ủ ố ủ nghĩa lãng m n tích c c là đ cạ ự ặ s c nghắ ệ thu t chậ ủ y u c a nó và đã thế ủ ể hiên s c tứ ưởng t ượng phong phú và s c ứ sáng t o vĩ đ i c a dân t c Trung Hoa.Tây Du Ký là bạ ạ ủ ộ ộ ti u thuy t th n tho i vĩ đ iể ế ầ ạ ạ lãng m n tích c c thông qua hình th cạ ự ứ ảo t ưởng th n kỳ và n i dung b t ngu n ầ ộ ắ ồ ở hi n th c mà cao h n hi n th c. Tây Du Ký đã ph n ánh đ y đệ ự ơ ệ ự ả ầ ủ khúc chi t ph cế ứ t p lý tạ ưởng cao quý và đ i s ng hi n th c c a nhân dân. Tây Du Ký không ch tái ờ ố ệ ự ủ ỉ hi n đ n thu n cu c hành trình vệ ơ ầ ộ ề v i Đ c Ph t mà còn thớ ứ ậ ể hi n tính cách conệ ng ười thông qua m i nhân v t. Nh ỗ ậ ư Tôn Ng ộ Không t ượng trung cho tâm, Đ ường Tăng là thân, Tr ư Bat Gi i là d c, Sa Ngớ ụ ộ Tĩnh là tính và B ch Long Mã là chí.ạ H ng Lâu M ng c a Tào Tuy t C n v i h n 100 tri u b n đồ ộ ủ ế ầ ớ ơ ệ ả ược xu t b n ấ ả và là m t trong nh ng sách bán ch y nh t c a m i th i đ i. H ng Lâu M ng là m tộ ữ ạ ấ ủ ọ ờ ạ ồ ộ ộ

bi t bao thay đ i và đ c bi t là vế ổ ặ ệ ề m t chính tr , quân s , kinh t , vănặ ị ự ế hóa, lãnh th .ổ Đ ường Cao T ổ đã có cái nhìn đúng đ n và áp d ng đắ ụ ường l i chính ố tr m m d o,ị ề ẻ khôn khéo đ i v i nhân dân Trung Nguyên. Nhố ớ ờ th , dân chúng đế ược an c ư l cạ nghi p, xã h i tệ ộ ừ lo n l c ti n d n đ nạ ạ ế ầ ế ổn đ nh và d n phát tri n. Nhà ị ầ ể Đ ường còn thi hành m t sộ ố chính sách cai tr h p lý trong vi c ki n toàn bị ợ ệ ệ ộ máy caitr tị ừ tri uề đình đ n châu huy n. Bên c nh đó, vi c th c hi n phép quân đi n, phépế ệ ạ ệ ự ệ ề tam thu ,ế ra s c đ c thúc khuy n khích các đ a phứ ố ế ị ương m ở mang th y l i, khaiủ ợ hoang ph cụ hóa, m ở mang và m ở r ngộ đ tấ đai canh tác, l iạ v aừ t oạ đi uề ki nệ thu nậ l i cho nông dân, thay đ i n n kinh t , đ i s ng ngợ ổ ề ế ờ ố ười nông dân nói riêng và nhân dân Trung Hoa nói chung ngày càng tr ở nên ấm no và sung túc h n. Song song v i ơ ớ chính sách khuy n nông, các v vua th i kì này còn mế ị ờ ở mang h ệ th ng giao thôngố th y b , khuy n khích vi c buôn bán, trao đ i hàng hóa gi a các mi n, t p trungủ ộ ế ệ ổ ữ ề ậ phát tri n các ngành thể ủ công, nên không bao lâu đã hình thành nhi u thề ị t ứ s mầ u t,ấ t oạ n nề móng v ngữ ch cắ cho s ự phát tri nể lâu dài. Tình hình chính tr ị xã h i trong nộ ước đã ổn đ nh. Đ ị ường Cao T ổ Lý Uyên nh ường ngôi l i cho con, Lý Th ạ ế Dân lên ngôi t c Đứ ường Thái Dân. Đây là v vua ị gi i có nhi u công lao trong vi c giúp vua cha khai sáng tri u đ i nhà Đỏ ề ệ ề ạ ường. M c ặ dù đ ng trứ ước mâu thu n n i b ẫ ộ ộ và binh bi n c a các nế ủ ước ngoài biên ải, th ế nh ngư nh ờ s ự tài gi i, khéo léo và m u lỏ ư ược trong vi c cai tr nên đ t n ệ ị ấ ước Trung Hoa đã phát tri n lên đ n sể ế ự ph n th nh h n bao giồ ị ơ ờ h t, đ c bi t là vế ặ ệ ề m t chính tr .ặ ị Đ ường Thái Tông r t coi tr ng vi c ch n l a nhân tài, nghiêm túc ki m tra k t quấ ọ ệ ọ ự ể ế ả làm vi cệ c a quan l i, khiêm t n n p giám. Bên c nh đó, ông còn s a đ i m t sủ ạ ố ạ ạ ử ổ ộ ố b tấ l iợ giúp cho s ự ổn đ nhị c aủ xã h i.ộ S ự ớl n m nh c a tri u đ i nhà Đ ạ ủ ề ạ ường ph n ánh khá rõ nét trong văn h c ngh ả ọ ệ thu tậ đ ương th i, đ c bi t là trong th ờ ặ ệ ơ ca. Nó đã t o đạ ược ti n đ ề ề v ng ch c cho thi caữ ắ giai đo n sau này.Sang đ n nhà Đạ ế ường Lý Tr , tri u đình nhà Đ ị ề ường nói chung và b n thânả nhà h ọ Lý nói riêng, đã chuy n sang m t giai đo n l ch sể ộ ạ ị ử m i. Tuy khôngớ ả nhh ưởng đ n tình hình chung c a đ t n ế ủ ấ ước, nh ng trong m t ch ng m c nào đó, ư ộ ừ ự nó đãtác đ ng không t t đ i v i gi i tri th c Nho h c,ộ ố ố ớ ớ ứ ọ ảnh h ưởng không nh ỏ đ n sế ự t nồ vong c a vủ ương tri u h ề ọ Lý. Lý Tr là ông vua b c nhị ạ ược, y u đu i, thi u quy t ế ố ế ế đoán, l i quá say mê cung phi c a cha là Vũ Chiêu và phong bà làm hoàng h u.ạ ủ ậ T oạ đi u ki n cho Vũ Chiêu n m m i quy n hành. Sau khi vua m t, bà phề ệ ắ ọ ề ấ ế Đ ường Trung Tông Lý Hi n, l p Đế ậ ường Du ệ Tông Lý Đáng lên ngôi. Vũ Chiêu l i ti p t cạ ế ụ ph ế Đ ường Du ệ Tông, cho xu ng làm Dố ự V ương r i t ồ ự mình lên n m giắ ữbinh quy n. Võ T c Thiên lên ngôi, mề ắ ở ra tri u đ i nhà Chu và l y niên hi u là Thiênề ạ ấ ệ Th .ụ Có th ể th y r ng sau Lã h u th i Tây Hán, thì Võ T c Thiên là m t ngấ ằ ậ ờ ắ ộ ười đàn bà đ c bi t trong l ch sặ ệ ị ử phong ki n Trung Qu c. Bà đế ố ược sách s ử nói t i nhớ ư m tộ ng ười ph ụ n ữ thông minh, huy n bí và có nhi u thề ề ủ đo n sâu s c. Tạ ắ ừkhi lên ngôi, bà không t ừ th ủ đo n nào đạ ể tiêu di t nh ng kệ ữ ẻ ch ng đ i, mu n khôi ph c nhàố ố ố ụ Đ ường. C ơ nghi pệ nhà Đ ường đ nế đây t ưởng ch ngừ ph iả ch mấ d t.ứ Đ n năm 705, Võ hoàng đế ế b nh n ng. Tệ ặ ể t ướng Tr ương Gi n Chi bu c bà ph i ả ộ ả xu ng chi u nhố ế ường ngôi cho con bà là Đ ường Trung Tông. Đ ường Trung Tông l i ạ đ ược tr ở l i ngôi nh ng ông vua này quá ngu đ n, ham ch i, l i nhu nhạ ư ầ ơ ạ ược nên

ngôi v ị ạl i m t l n n a r i vào tay Vi h u. Vi h u tìm m i cách tr ộ ầ ữ ơ ậ ậ ọ ừ kh ử nh ng vữ ị quan còn l i trung thành v i nhà Đạ ớ ường, đ a tay chân c a bà ta vào tri u đình đ ư ủ ề ể d ễ ho tạ đ ngộ v ề sau. Năm 710, Vi h u đ u đ c ch t Đậ ầ ộ ế ường Trung Tông đ ể thâu tóm binh quy n, đ aề ư Trung D ch Chi lên làm tị ể ướt ng. Trong tình hình nguy ng p đó, con ậ trai c a Duủ ệ Tông là Lý Đáng, đã t ngừ b ị Võ T cắ Thiên ph ế tru tấ kh iở binh t ừ đ tấ Th c ti n đánh và di t trụ ế ệ ừ đ ược Vi h u. Long C ậ ơ ạl i tôn cha lên làm vua l y niên ấ hi uệ cũ là Du ệ Tông. Vào năm 712 Du ệ Tông hoàng đ ế nh ường ngôi cho con trai mình là Lý Long C ơ ứt c Đ ường Huy n Tông. Đ ề ường Huy n Tông là m t v vua tài gi i, ông ề ộ ị ỏ gi i cỏ ả văn l n võ, giúp cha trẫ ừ đ ược Vi h u, khôi ph c l i tri u đ i nhà Đ ậ ụ ạ ề ạ ường, d p ậ t c đắ ược âm m u đ u đ c c a bà cô Thái Bình công chúa. T ư ầ ộ ủ ừ đó tri u đ i nhàề ạ Đ ường h ng th nh tr ư ị ở ạl i làm nên m t th i kì r c r ộ ờ ự ỡ trong l ch s. Đó chính là th iị ử ờ kì Th nhị Đ ường. 2.2 Th iờ kì Th nhị Đ ường Sau khi lên ngôi, Lý Long C ơ đã làm cho đ t nấ ước Trung Hoa b ước sang m t giai đo n m i. Nó đánh d u m t th i kỳ vàng son, r c rộ ạ ớ ấ ộ ờ ự ỡ kì vĩ h n bao giơ ờ h tế c a tri u đ i nhà Đủ ề ạ ường. Huy n Tông là m t v vua văn thao võ l ề ộ ị ược. Bên c nh đó, ạ ông l i có năng khi u vạ ế ề âm nh c. Trong nh ng năm đ u ch p chính, v vua này đãạ ữ ầ ấ ị cai tr h t s c anh minh. Đ c bi t, trong lĩnh v c chính tr , ông đã b t tay vào côngị ế ứ ặ ệ ự ị ắ vi c c i tệ ả ổ b ộ máy cai tr , hoàn ch nh hị ỉ ệ th ng tố ừ tri u đình đ n đ a phề ế ị ương. Ông còn tìm m i bi n pháp đọ ệ ể ch n h ng n n kinh t , b ng cách khuy n nông, phát tri nấ ư ề ế ằ ế ể th ương nghi p. Nh ệ ờ th ế mà đ t nấ ước ngày càng tr ở nên ph n th nh. Song songồ ị đó,ông cũng chú tr ng đ n quân s. Vì thọ ế ự ế mà đ i quân c a ông ngày càng hùngộ ủ m nh,lãnh thạ ổ Trung Hoa ngày càng đ ược m ở r ng. Ch ng nh ng gi i trong vi cộ ẳ ữ ỏ ệ cai tr ,Đị ường Huy n Tông còn là m t ng ề ộ ười có tâm h n ngh ồ ệ sĩ, có bi t tài vệ ềâm nh c.ạ Vị hoàng đ ế này đã cho d ng Lê Viên, t p trung t t cự ậ ấ ả nh c công có năng khi u,ạ ế nh ngdanh ca n i ti ng, d y cho hữ ổ ế ạ ọ nh ng ca vũ. Do đó mà bữ ộ môn ngh ệ thu t nàyậ ngàycàng phát tri n r ng rãi. Thể ộ ơ ca cũng là m t lo i hình nghộ ạ ệ thu t đậ ược nhà vua yêu thích. H n thơ ế n a, ông l i là m t thi sĩ, nên trong th i kỳ này văn h c đ c bi tữ ạ ộ ờ ọ ặ ệ đ ược chú tr ng và phát tri n. Trong cùng giai đo n đó cũng đã xu t hi n nhi u nhà ọ ể ạ ấ ệ ề th ơ n i ti ng, v i nh ng tác ph m có giá tr nh t trong n n thi ca Trung Qu c.ổ ế ớ ữ ẩ ị ấ ề ố Sau m y mấ ươi năm tr vì, càng l n tu i Đ ị ớ ổ ường Huy n Tông càng sa vào ề v t xe đế ổ c aủ các v ị vua ti n tri u. Nhà vua b t đ u say mê t u s c, bề ề ắ ầ ử ắ ỏ bê tri uề chính, d n đ nẫ ế lo nạ An - S .ử Đ ường Minh Hoàng vì quá say mê D ương Quý Phi, đã giao h t m i quy n ế ọ ề hành cho t ể ướt ng Lý Lâm Ph. Nh ng v t ủ ư ị ể ướ t ng này l i không có thi n c m v i ạ ệ ả ớ nh ng tài tữ ử văn nhân, nên đã tìm đ ủ m i cách đọ ể hãm h i h. Dạ ọ ương Quý Phi d a ự vào s ự s ng ái c a nhà vua đã câu k t v i tủ ủ ế ớ ể ướt ng, hòng đ a h ư ọ D ương vào n m ắ quy n trong tri u đình.ề ề

vong, quan l i tham nhũng, bóc l t, thuạ ộ ế khóa n ng n , thặ ề ưởng ph t b t công là ạ ấ nguyên nhân d n đ n cu c d y binh c a Vẫ ế ộ ấ ủ ương Ti n Chi năm 874. V ế ương Ti n ế Chi đã t p h p nông dân đói khậ ợ ổ kh i binh vây hãm 2 châu: B c và Tào, làm choở ộ tri uề đình ph i điêu đ ng. Cu c n i d y c a Vả ứ ộ ổ ậ ủ ương Ti n Chi b d p t t thì l i n ế ị ậ ắ ạ ổra m tộ cu c kh i nghĩa nông dân khác to l n h n. Hoàng Sào là m t nho sinh có chíộ ở ớ ơ ộ l n,ớ nuôi chí đi thi ti n sĩ nh ng b h ng, l i b t mãn v i th i cu c, v n đ ng qu nế ư ị ỏ ạ ấ ớ ờ ộ ậ ộ ầ chúng nông dân tham gia kh i nghĩa. Quân kh i nghĩa ngày càng l n m nh. Hoàngở ở ớ ạ Sào đ ược t ng x ng là Xung Thiên đ i t ụ ư ạ ướng quân, đem 10 v n quân ti n chi m ạ ế ế đ ược m t vùng r ng l n ộ ộ ớ ở Giang Nam, Chi t Giang, Hàn Châu, Phúc Châu, Qu ngế ả Châu. Nghĩa quân đ ược s ự đ ng tìnhồ ủng h ộ c a nhân dân.ủ Năm 880, nghĩa quân c aủ Hoàng Sào ti nế chi mế Tr ường An. Vua tôi nhà Đ ường l i ph i lánh n n vào đ t Th c. Chi m xong kinh đô Tr ạ ả ạ ấ ụ ế ường An, Hoàng Sào lên ngôi, t ự x ng là Đ i Tư ạ ể Hoàng đ ế (881) ở ngôi không đ ược bao lâu, Hoàng Sào b ị ch ủ t ướng Chu Ôn làm ph n v ả ề hàng nhà Đ ường. N m đ ắ ược tình hình, vua tôi nhà Đ ường m ượn binh c a Đ t Quy t giao cho Lý Kh c Duy đ ủ ộ ế ắ ể giành l i Trạ ường An. Năm 884, quân c a Hoàng Sào bủ ị quân c a Lý Kh c Duy đánh tan ph i bủ ắ ả ỏ ch y vạ ề Bi n Châu. T i đó, ông bệ ạ ị m t bộ ộ t ướng cũ gi t h i nên cu c kh i nghĩa ế ạ ộ ở c aủ ông s m đi vào th t b i và ch m d t.ớ ấ ạ ấ ứ D pẹ xong Hoàng Sào, Đ ường Hy Tông quay l iạ Tr ường An, nh ngư tình hình xã h i bây giộ ờ vô cùng bi đát. Chu Ôn nh ờcó công giúp vua Hy Tông nên đ ược ban tên là Chu Toàn Trung và b ổ nhi m làm ch c Ti t đệ ứ ế ộ s ứ tr n giấ ữvùng Tuyên Vũ. Trong n i cung, ho n quan l i l ng hành thao túng tri u đình, làm nên nh ng đi uộ ạ ạ ộ ề ữ ề càng b y. Thôi D n b y giậ ậ ấ ờ ph i m t báo nhả ậ ờ Chu Toàn Trung d n quân vẫ ề tri uề d p lo n. Nhẹ ạ ờ th ế Toàn Trung đ ược phong làm L ương V ương. Đoán th y th i c ấ ờ ơ đã đ n, năm 907, Lế ương V ương ph ế Ái Đ , đ i tên nế ổ ước thành L ương, l i d i đô ạ ờ về Đ iạ L ương, s ử g iọ là th iờ H uậ L ương. Tri u Đề ường, sau kho ng 300 năm cai tr , lúc th nh v ả ị ị ượng, khi l i tàn suy ạ qua nhi u thề ế h ệ đ n đây thì ch m d t h n.ế ấ ứ ẳ Th ơ thì luôn g n li n v i xã h i vì v y m i giai đo n phát tri n c a thắ ề ớ ộ ậ ỗ ạ ể ủ ơ Đ ường đ u ề g n li n v i sắ ề ớ ự thăng tr m c a chính tr qua 4 th i kì làầ ủ ị ờ S ơ Đ ường (618-713), Th nh ị Đ ường (713- 766), Trung Đ ường (766-827) và Văn Đ ường (827-904). Th nh ị Đ ường ch ủ y u là th i kì trế ờ ị vì c a Đủ ường Huy n Tông v i hai niên hi u Khai ề ớ ệ Nguyên (713-741) và Thiên B o (742-755). Đây là th i kì tả ờ ương đ i ố ổn đ nh v ị ề chính tr , phát tri n vị ể ề kinh t , đ c bi t đây là th i kì phát tri n r t cao vế ặ ệ ờ ể ấ ềvăn hóa. Sau khi lên ngôi, Lý Long C ơ đã làm cho đ t nấ ước Trung Hoa b ước sang m t giai đo n m i. Nó đánh d u m t th i kỳ vàng son, r c rộ ạ ớ ấ ộ ờ ự ỡ kì vĩ h n bao giơ ờ h tế c a tri u đ i nhà Đủ ề ạ ường. Huy n Tông là m t v vua văn thao võ l ề ộ ị ược. Bên c nh đó, ạ ông l i có năng khi u vạ ế ề âm nh c. Trong nh ng năm đ u ch p chính, v vua này đãạ ữ ầ ấ ị cai tr h t s c anh minh. Đ c bi t, trong lĩnh v c chính tr , ông đã b t tay vào côngị ế ứ ặ ệ ự ị ắ vi c c i tệ ả ổ b ộ máy cai tr , hoàn ch nh hị ỉ ệ th ng tố ừ tri u đình đ n đ a phề ế ị ương. Ông còn tìm m i bi n pháp đọ ệ ể ch n h ng n n kinh t , b ng cách khuy n nông, phátấ ư ề ế ằ ế tri nể th ương nghi p. Nh ệ ờ th ế mà đ t nấ ước ngày càng tr ở nên ph n th nh. Songồ ị

song đó,ông cũng chú tr ng đ n quân s. Vì thọ ế ự ế mà đ i quân c a ông ngày càngộ ủ hùng m nh,lãnh thạ ổ Trung Hoa ngày càng đ ược m ở r ng. Ch ng nh ng gi i trongộ ẳ ữ ỏ vi c cai tr ,Đệ ị ường Huy n Tông còn là m t ng ề ộ ười có tâm h n ngh ồ ệ sĩ, có bi t tài vệ ề âm nh c. Vạ ị hoàng đ ế này đã cho d ng Lê Viên, t p trung t t cự ậ ấ ả nh c công có năngạ khi u, nh ngdanh ca n i ti ng, d y cho hế ữ ổ ế ạ ọ nh ng ca vũ. Do đó mà bữ ộ môn nghệ thu t này ngàycàng phát tri n r ng rãi. Thậ ể ộ ơ ca cũng là m t lo i hình nghộ ạ ệ thu tậ đ ược nhà vua yêu thích. H n thơ ế n a, ông l i là m t thi sĩ, nên trong th i kỳ nàyữ ạ ộ ờ văn h c đ c bi tọ ặ ệ đ ược chú tr ng và phát tri n. Trong cùng giai đo n đó cũng đã ọ ể ạ xu t hi n nhi u nhàấ ệ ề th ơ n i ti ng, v i nh ng tác ph m có giá tr nh t trong n n thiổ ế ớ ữ ẩ ị ấ ề ca Trung Qu c.ố

  1. Th ơ Đ ường đ nh cao ngh ỉ ệ thu t c a thậ ủ ơca Đ ường thi ra đ i trong đi u ki n l ch s ờ ề ệ ị ử xã h i đ i Độ ờ ường cùng v i nh ng ớ ữ thăng tr m bi n đ i. Có lúc, nó đã đ t đ n đ nh cao c a sầ ế ổ ạ ế ỉ ủ ự phát tri n th nh tr c aể ị ị ủ xã h i. Thộ ơ Đ ường cũng đã n ở ra nh ng bông hoa r c rữ ự ỡ nh t, mà khó có n n vănấ ề h c nào sánh k p.ọ ị Trong su t g n 3 thố ầ ế k , nhân dân Trung Qu c đã t o nên m tỷ ố ạ ộ n n thi ca vĩề đ i cạ ả v ề s ố ượl ng và ch t l ấ ượng. V i kho ng h n 5 v n bài th ớ ả ơ ạ ơ c aủ h n 2000 tácơ gi , thả ơ Đ ường th t s ậ ự đã đ ể ạl i nh ng giá tr b t di t cho n n văn hóa ữ ị ấ ệ ề Trung Qu cố nói riêng và n n văn hóa thi ca nhân lo i nói chung. Các nhà thề ạ ơđã sáng tác th ơ Đ ường qua 3 th : T , C ể ừ ổ phong, Đ ường lu t. ậ T ừ là m t lo i thộ ạ ơ đ cặ bi t ra đ i gi a đ i Đệ ờ ữ ờ ường, k t h p ch t ch ế ợ ặ ẽ v i âm nh c. Vì vi t theo nh ng đi uớ ạ ế ữ ệ có s n nên sáng tác tẵ ừ th ường g i là đi n t. C ọ ề ừ ổ phong là th ể th ơ ươt ng đ i t ố ựdo, không b ràng bu c vị ộ ề s ố ch ữ trong m t câu (nh ng thộ ư ường là 5 và 7 ch ), s ữ ốcâu trong bài, v ề cách gieo v n (có thầ ể gieo c ả v n tr c l n v n b ng), vầ ắ ẫ ầ ằ ề niêm, lu t, đ iậ ố (tuy v y cũng có bài ti p thu m t sậ ế ộ ố y u tế ố c a thủ ơ lu t đậ ể ạt o nên các ki u trung ể gian). Đ ường lu t g m 3 d ng chính: bát cú (tám câu, có th ậ ồ ạ ể là "th t ngôn" ho cấ ặ "ngũ ngôn"), tuy t cú (b n câu) và bài lu t (còn g i là trệ ố ậ ọ ường lu t), có nghĩa là m t ậ ộ bài th ơ lu t kéo dài. Có thậ ể coi th t ngôn bát cú là d ng cấ ạ ơ b n vì tả ừ nó có th ểsuy ra các d ng khácạ Năm 1705, vua Khang Hy đã ban l nh cho Tào D n cùng 10 v h c giệ ầ ị ọ ả biên so nạ quy n “Toàn Để ường thi”. Các v h c giị ọ ả đã t p h p l i đậ ợ ạ ược g n 48. 900 bài th ầ ơ c a h n 23. 000 nhà th. Tuyủ ơ ơ nhiên con s ố này v n ch a đẫ ư ược xác đ nh m t cách ị ộ chính xác s ố l ượng th tậ s ự c aủ th ơ Đ ường. M t s ộ ố nhà th ơ n i ti ng trong th i kỳ nàyổ ế ờ đ ược m i ng ọ ười trân tr ng ọ nâng lên m t t m cao ngang hàng cùng các đ a v c aộ ầ ị ị ủ các th n thánh nhầ ưthi tiên Lí B ch, thi thánh Đạ ỗ Ph .ủ Vi tế ở đâyCó thể th y, v i nh ng con sấ ớ ữ ố kh ng lổ ồ như trên, cho th y sấ ự phát tri n vể ượt b c c a th ậ ủ ơ Đ ường trong giai đo n này. Nh ng ạ ư đ c bi t h n, chính nh ng giá trặ ệ ơ ữ ị v ề ch t lấ ượngt ừ hình th c l n n i dung, mà thứ ẫ ộ ơ Đ ường đã làm nên m t th i đ i huy hoàng trong ộ ờ ạ văn h c.Thọ ơ Đ ường ở th i kỳờ ph n th nh nh t đã đ t đ n sồ ị ấ ạ ế ự hài hòa th ng nh tố ấ gi a n i dung l n hình th c. Nóữ ộ ẫ ứ th ể hi n đ y âm vệ ầ ị c a cu c s ng có h i th , bóngủ ộ ố ơ ở dáng c a con ngủ ười cùng v n ạ v t cậ ỏ cây, và các m i quan hố ệ trong xã h i. Thộ ơ Đ ường đã k ế th a và phát tri nừ ể đ n m c t i đa thế ứ ố ơ ca c ổ đi n Trung Qu c, đánh d uể ố ấ m t bộ ước ngo c to l n làm ặ ớ n n t ng t o bề ả ạ ước chuy n hóa m nh m ể ạ ẽ cho văn h cọ Trung Qu c bố ước lên m t t m ộ ầ cao m i trong tớ ương lai. Không ch ỉ đánh d u m t th i hoàng kim, văn h c dấ ộ ờ ọ ưới