Download Idee-programowe-romantyków-polskich and more Lecture notes Polish Language and Literature in PDF only on Docsity!
IDźź PROżRAMOWź ROMANTYKÓW POLSKICH
Idee programowe romantyków polskich , oprac. A. Kowalczykowa, Wrocław 1991, BNI, 261.
WSTĉP
NURT MYĝLI SWOBODNźJ I TWÓRCZźJ Program a romantycznej idee sztuki. Istotą romantycznego pojmowania sztuki jest przeĞwiadczenie o pełnej swobodzie twórcy, dąĪenie do jak najszerszego otwarcia wszelkich horyzontów, do niekrępowania geniusza Īadnymi narzuconymi mu więzami. Jak to pogodzić z programem twórczym? Teksty lub fragmenty tekstów, które mają charakter programowy, utrzymane są często w stylu swobodnym, mają ton raczej osobistych wynurzeń niĪ konkretnej deklaracji. Romantycy traktują sztukę w osobliwym powiązaniu z postawą twórcy wobec Ğwiata, teksty te zawierają wszelkie niepokoje intelektualne, a nie tylko postulaty dotyczące bezpoĞrednio sztuki. Mogą nawet nie poruszać wprost kwestii sztuki, np. Księgi narodu polskiego czy wiersz Słowackiego Tak mi Boże dopomóż. || Pojęcie romantyzmuŚ nazwa „romantyzm” obejmuje wszystkie zjawiska z zakresu filozofii, literatury, sztuki, obyczajowoĞci. Żryderyk SchlegelŚ „Wszelka sztuka powinna stać się nauką, wszelka nauka- sztukąś poezja i filozofia powinny się zjednoczyć”. Przy takim pojmowaniu poezja moĪe oznaczać wszystko. Ujęcie Schlegla, choć skrajne i maksymalistyczne, zostaje podjęte i trwa w całym nurcie romantycznym, przejawia się w stale istniejącym zatarciu granic między poetą a poezją, Īyciem a sztuką. Jak ułożyć antologiĊ? Pojęcie romantyzmu ma róĪne zakresyŚ 1)w Polsce wskazuje historyczny okres pomiędzy oĞwieceniem a pozytywizmemś 2)nazwa okreĞlonej, pozahistorycznej postawy człowiekaś 3)ma wyjaĞniać, co łączyło i leĪało u podstaw myĞlenia i stylu romantyków, co dominowało w ich przeĞwiadczeniach filozoficznych, estetycznych, obyczajowych. Ostatni krąg (pojmowanie romantyzmu jako kręgu intelektualnego i artystycznego) wyznacza zakres prezentowanej antologii programów literackich. Dylemat jakie utwory zamieĞcić. Czy tylko te które legły u genezy romantyzmu, do 1830r.? To byłby błąd. Niezwykła ĪywotnoĞć romantyzmu (po dzisiaj) wynika z tego, Īe nigdy nie poddał się presji ustalonych przez siebie praw i programów, Īe wciąĪ były one przemieniane, dzięki czemu romantyczna literatura nigdy nie dała się skrępować kostniejącą siatką formalnych przepisów, zawsze wyraĪała najbardziej współczesne niepokoje ideowe i intelektualne. Stawiano przed nią wciąĪ nowe wymagania i postulaty programowe. Wyrastały one z załoĪeń Ğwiatopoglądowych i poetyckich, stanowiły istotę myĞli romantycznejŚ z idei nieskończonoĞci, Ī Īarliwej wiary, Īe moĪna przeniknąć to, co wybiega poza wytyczone rozumem granice, Īe wieszcze słowo ma moc przemienienia człowieka i Ğwiata, i Īe nie wolno krępować twórczego umysłu więzami reguł i przepisów. || Program romantyczny wytyczają pisarze najwybitniejsiŚ Mickiewicz, Mochnacki, Słowacki i Krasiński. W antologii znajdują się teĪ teksty pisarzy, którzy deklarowali się jako przedstawiciele nowej szkoły prezentując jednak postawę pojednawczą wobec rozsądkowych mniemań o sztuce. <<>> PRZźD ROMANTYCZNYM PRZźŁOMźM Ewolucja gustów. 1822r.- przełom romantyczny, moment ukazania się I tomu Poezyj Adama Mickiewicza z programową Przedmową. Był to początek opóĨniony o ponad 20 lat, jednak przed 1822r. w Polsce rozkwitały tendencje preromantyczne, które rozbudzały u czytelników zaciekawienie artystycznymi nowoĞciami. Najmocniej oddziaływał teatr. żatunek ten rozwijał się dawniej w obrębie literatury sentymentalnej, dramy były traktowane jako rozrywka dla mało wybrednej publicznoĞci. Stopniowo jednak za ich sprawą dochodziło do łamania konwencji, oddzielających dawniej rygorystycznie styl wysoki od niskiego. Drogę nowemu prądowi przecierały takĪe przeróbki tekstów angielskich (Niemcewicz). Drogę torowa takĪe sentymentalizm, nie mieszczący się w kanonie klasycystycznym. Żranciszek Karpiński przygotuje tu grunt dla wystąpień Brodzińskiego i dla RomantycznoĞci Mickiewicza. Nowe tendencje w estetyce i krytyce literackiej. Wpływy obcej (niemieckiej) filozofii i estetyki. Działo się to początkowo w Warszawie, głównie dzięki kilku młodym uczonym (Żranciszek WęĪyk, Kazimierz Brodziński) i «Pamiętnikowi Warszawskiemu». Klimat, który ówczeĞnie panował w Ğrodowisku nauki, nie był sprzyjający dla nowinekŚ Towarzystwo Przyjaciół Nauk, narzucając opinie, było kierowane przez ludzi, wyrosłych w epoce oĞwiecenia. Szyderczo i wrogo reagowali na próby przeszczepienia nowych idei do literatury polskiej. żdy w 1811r. Żranciszek WęĪyk na proĞbę Towarzystwa wypracował obszerną rozprawę O poezji dramatycznej , po długich oczekiwaniach została w 1814r. odrzucona, uznana za nienadającą się do publikacji. W ten sposób ta pierwsza próba nawiązania kontaktu z nowoczesną myĞlą o sztuce została zahamowana. Sytuacja zmieniła się w 1815r. z chwilą narodzin «Pamiętnika Warszawskiego», redagowanego przez Feliksa Bentkowskiego. Pismo to wykazywało wyraĨne ambicje upowszechniania wiedzy o najnowszych europejskich prądach intelektualnych. W tomie I ukazały się trzy fragmenty, tłumaczone z ksiąĪki Pani de Staël O Niemczech. Nawiązywano do wielkich poprzedników niemieckiej szkoły romantycznejŚ Herdera, Lessinga, żoethego, Schillera. Odcinano się stanowczo od „mistycy zmów” i „ciemnoĞci”, starano się przeszczepić na grunt polski wyrwane z kontekstu poszczególne idee dotyczące sztuki czy poezji. Z «Pamiętnika Warszawskiego» ani z innych pism tej epoki nie moĪna było zdobyć autentycznej wiedzy o rozwijającym się w Niemczech czy w Anglii nurcie romantycznym. Ale pod wpływem kontaktu z nowymi prądami umysłowymi, występowali ze Ğmiałymi propozycjami odmiennego niĪ dotąd widzenia postawy twórcy, wartoĞci dzieła, stosunku do prawideł. Rozpoczynały się gorące spory. Te wczesne artykuły były utrzymywane w tonie pojednawczym, ich autorzy pragnęli zaszczepić nowe idee w umysły współczesnych bez dokonywania gwałtownych przewrotów estetycznych, ukazując je jako osobliwe rozszerzenie poglądów od dawna uznawanych. W tym tonie Żranciszek WęĪyk przedstawiał koncepcję łamiącego reguły geniusza w szkicu O poezji w ogólnoĞci (1815). Poeta jawi się tu nie jako człowiek Ğwiatły i edukowany, kunsztownie i w zgodzie z prawidłami uprawiający swe artystyczne rzemiosło, lecz jako natchniony geniusz, łączącyŚ przeszłoĞć z przyszłoĞcią”, rozpłomieniony ogniem „w górnych niebach zatlonym”. żenialny artysta nie moĪe naginać swego talentu wedle sztucznych prawideł. Z takim widzeniem artysty współgra anonimowy artykuł Różnica między rozsądnym a Ğmiałym , zamieszczony w «Pamiętniku Warszawskim» w 1816r. W tym samym czasie na łamach «Pamiętnika» ukazał się wyszydzający romantycznoĞć felieton Stanisława Kostki Potockiego. Widzi w romantyzmie szkodliwy irracjonalizm i zagroĪenie dla polskiego języka i oĞwiaty narodowej. O klasycznoĞci i romantycznoĞci tudzież o duchu poezji polskiej (1818)Ś traktuje romantyzm na równi z klasycyzmem. Próbuje pogodzić sprzecznoĞci- uznając klasycyzm za styl odpowiadający duchowi polskiej literatury narodowej, opowiadał się
za wzbogaceniem go o elementy romantycznoĞci (charakteru narodowego). Artykuł Brodzińskiego wywołał polemikę, która dopomogła krystalizacji pojęć o romantycznoĞci czy o romantyzmie, a takĪe do samookreĞlenia się poszczególnych krytyków. Jedni traktowali romantycznoĞć jak Brodziński- w duchu sentymentalnym, jako nurt niesprzeczny z klasycyzmem; inni- jak ĝniadecki- widzieli wyraĨne granice, tyle Īe romantycznoĞć mylili z tym, co okreĞla się jako literaturę grozy. Póki nie było polskiej literatury romantycznej, spór był bezprzedmiotowy. || W 1819r. pojawił się tekstŚ opublikowany pod kryptonimem Kł… szkic O idei i uczuciu nieskończonoĞci. Tu po raz pierwszy została czytelnikowi wyłoĪona jedna z podstawowych zasad niemieckiej ontologii oraz filozofii sztuki. Krytyk wyjaĞnił ideę nieskończonoĞci jako „całoĞć istnień i rzeczywistoĞci”, poza którą nic nie istnieje, i która dlatego powinna kształtować takĪe stosunek człowieka do Ğwiata. Włączenie w ten kontekst rozwaĪań o plastyce, muzyce i literaturze. Autor zdecydowanie odcina się od hołdowania klasycyzmowi. <<>> ROMANTYZM- LATA DWUDZIESTE Wczesne wiersze Mickiewicza, przede wszystkim Oda do młodoĞci (1820) i PieĞń Filaretów (1820), nie włączały się wprawdzie w nurt dyskusji estetycznych, lecz wypowiedziane w nich ideały stanął się hasłami wywoławczymi postawy romantycznej. Są tu hasła braterstwa i wspólnoty, wyraĪone jeszcze językiem poprzedniej epoki. Żilomacki, optymistyczny ideał zdobywczego stosunku do Ğwiata został wkrótce uzupełniony przez poetę o rysy zupełnie odmienne, o niepokoje, wyraĪone przez młodego obserwatora Ğwiata z RomantycznoĞci Ś refleksja poznawcza i skłonny do niej bohater. To juĪ wstęp do IV częĞci Dziadów. „Przedmowa” Mickiewicza. WspółczeĞni poety bardziej niĪ na Przedmowę zwrócili uwagę na wiersze, zawarte w Balladach i romansach. Znajdowała się między nimi polemizująca z artykułem ĝniadeckiego RomantycznoĞć , Īe nawet tradycyjnie nastawieni krytycy nie odmawiali autorowi talentu. Tom stał się od razu literackim wydarzeniem. Mickiewicz pierwszy opowiedział się wyraĨnie za romantycznoĞcią. Ukazał tradycje romantyzmu, zaproponował pewien kanon cech, które miały charakteryzować postawę romantyczną i romantyczny styl w sztuce. Przedmowa - pisana była w stylu dobrze juĪ w ówczesnej krytyce zakorzenionym, z uczonym uzasadnieniem wygłaszanych sądów przez powoływanie się na rozwój kultury, od staroĪytnej żrecji począwszy. Powołuje się na autorytetyŚ Schlegel, Schiller, Szekspir, Byron. Ton wykładu spokojny, autor domagał się jedynie prawa obywatelstwa dla „pieĞni gminnych” w obrębie literatury narodowej. Historia, tradycja, pojĊcie romantycznoĞci. Inspiracją dla Mickiewicza była filozofia niemiecka. Przedmowa nie zaleca się szczególną głębią filozoficzną ani reprezentatywnoĞcią cytowanych faktówŚ przeciwnie, łatwo było postawić poecie zarzut lekkomyĞlnoĞci, nazbyt lekcewaĪącego stosunku do wiedzy historycznej. Romantyczna postawa autoraŚ naleĪy odkrywać ducha wieków minionych, prawa rządzące całoĞcią, ogólne, nie uplątywać się w mało waĪne, zaciemniające prawdę szczegóły. Z szerokiego pojmowania historii, z traktowania jej jako Ĩródła dla odsłonięcia przyszłoĞci, wyłonił się obraz romantycznej tradycji i literatury. Za kolebkę romantycznoĞci Mickiewicz uznał wieki Ğrednie. Mickiewicz udowadnia, Īe w staroĪytnoĞci istniał prawzór romantycznej twórczoĞci. Tak zdecydowanej pochwały greckiego antyku jak u Mickiewicza nie ma u naszych klasyków. DąĪył do pełniejszego wyjaĞnienia mechanizmu historii. Dzieje państw wiąĪe z witalnoĞcią społeczeństwa. Stąd ogromna ranga historycznych Ĩródeł Īycia duchowego narodu, sztuki, poety. Historia nadaje moc prawną w Przedmowie programowi literackiemuŚ jeĞli poezja ma być oryginalna a nie naĞladowcza, to dlatego, Īe spontanicznoĞć, ĞmiałoĞć, oryginalnoĞć sztuki są symptomami społeczeństwa rozkwitającego, jakim długo była staroĪytna żrecja. żrecka staroĪytnoĞć, Ğredniowiecze i Szekspir- ten wybór Mickiewicza został na ogół zaakceptowany w kolejnych wystąpieniach programowych młodych pisarzy. OdstępstwaŚ Michał żrabowski w MyĞlach o literaturze polskiej (1828), próbował wprowadzić do tradycji „nowej szkoły” takĪe to, co było cenne w literaturze wieku XVII i oĞwiecenia. Sprawą centralną w Przedmowie Mickiewicza było zawarte pojęcie romantycznoĞci. żenezę tego Ğwiata wiązał z wyobraĪeniami barbarzyńskich ludów Północy, które w zetknięciu z kulturą chrzeĞcijańską ukształtowały w Ğredniowieczu nowy rodzaj obyczaju i sztuki. Prawdziwie romantyczna jest zatem tylko rycerska kultura Ğredniowiecza, a romantyczną poezję kształtują, obok ducha czasów Ğrednich, religia chrzeĞcijańska oraz wyobraĪenia ludów Północy. Z kolei Michał żrabowski w artykule Uwagi nad balladami Stefana Witwickiego (1825) wskazywał równieĪ jako Ĩródło romantycznoĞci ogólnie przeszłoĞć narodową, wierzenia Słowian i mitologię Północy, a za pisarzy kontynuujących w Polsce szkołę romantyczną uznał Brodzińskiego, Mickiewicza i Zaleskiego. W rozprawie z 1828r. poglądy te zmodyfikowałŚ romantyzm utoĪsamiał z literaturą Ğredniowiecza, zrezygnował z wprowadzania tego pojęcia dla okreĞlenia literatury sobie współczesnej. PieĞni gminne. W Przedmowie Mickiewicz zapowiadał, Īe napisze osobną przedmowę poĞwięconą pieĞniom gminnym. Nie napisał jej. Ale nadał im znakomitą rangę. Stale podkreĞlał, Īe prawdziwie twórcza i narodowa jest taka tylko poezja, która wywodzi się z oryginalnej, spontanicznej pieĞni ludu. Antoni źdward Odyniec w przedmowie do swego wydania Poezji w 1825r. przedstawiał się jako kontynuator Mickiewicza. Zajął się głównie obroną ballady, która jako sztandarowy i najczęĞciej uprawiany gatunek romantyczny stanowiła ulubiony cel wyszydzających ataków klasyków. źlementyŚ harmonijne połączenie cech róĪnych gatunków, piosenki i romansu. Wspomniał o dramatyzacji, domagał się jednoĞci akcji. Balladowa dziwnoĞć, nadnaturalnoĞć, ma wg Odyńca odzwierciedlać „przesądy dawnych wieków lub gminu”, nadawać zatem utworom koloryt lokalny, i wzmagać ciekawoĞć czytelnika, ale nie „przeciwiać się” zdrowemu rozsądkowi. Kwestia ludowoĞci zostaje sprowadzona przez Odyńca do poziomu tematu i techniki pisarskiej, a za zdroĪne zostało poczytane to, co fascynowało MickiewiczaŚ bujny Ğwiat imaginacji, nie podporządkowany regułom zdrowego rozsądku. Stanowisko Odyńca nie było odosobnioneŚ podobne poglądy głosił w 1825r. Michał żrabowski. żrabowski, choć deklarował się jako romantyk, reprezentował postawę pojednawczą. Akceptując wierzenia Słowian i mitologię Północy jako tradycje poezji romantycznej, Īądał zarazem zdecydowanie usunięcia z nij motywów nie odpowiadających duchowi współczesnych czasówŚ wszelkich gotycyzmów, czarownic, upiorów. Domagał się, by dobry smak wytyczał granice wprowadzenia do poezji Ğwiata idealnego i tworów imaginacji. RóĪniono się teĪ bardzo w opiniach, jak ludowoĞć naleĪy traktować. Nieporozumienie podstawowe wywiązało się juĪ wokół zrozumienia samego pojęcia „pieĞń gminna”. Ballady i romanse , zapowiadane w Przedmowie jako pieĞni gminne, nie były Īadnymi ludowymi autentykami- inaugurowały w Polsce nowy, romantyczny styl poetycki. żrabowski za pieĞni gminne uwaĪał utwory „dla ludu”, głoszące prawdy ewangeliczne, pełne ”scen filozoficznych, uczących lub rzewnych”. A więc chodziło mu nie o oryginalne przekazy ludowe, ale poetyckie przeróbki, uszlachetniające autentyczne tworzywo. Ku podobnemu rozumieniu skłaniał się Mochnacki w artykule O duchu i
zachwycali się romantyczni pisarze, prowadzi w wizji Malczewskiego donikąd, nie otwiera nadzieiŚ rozsiane po stepie mogiły dawnych rycerzy porastają chwastami, nie wyroĞnie juĪ z nich Īadne Īywotne ziarno dla przyszłoĞci. Ta wersja romantycznej postawy wobec Ğwiata nie została współczeĞnie podjęta. Dopiero potem Słowacki w dramatach okaĪe próby podobnego stylu, pokrewieństwa z Malczewskim objawią się teĪ w twórczoĞci arcyreligijnego Norwida. Pierwsze kroki Mochnackiego. Miały one formę polemiczną, były wymierzone przeciw obrońcom oĞwieceniowego pojmowania sztuki, a personalnie- przeciw Janowi ĝniadeckiemu. Rozprawa, z jaką polemizował Mochnacki ukazała się 6 lat wczeĞniej. Walczył on o nowe rozumienie poezji- traktował ją jako sposób poznawania i przeĪywania Ğwiata, dawania materialnego kształtu zjawiskom ze sfery ducha. Inspirację znajdował we współczesnej myĞli niemieckiejŚ rozprawa Schillera O poezji naiwnej i sentymentalnej , ksiąĪka Pani de Staël O Niemczech , pisma Augusta i Żryderyka Schleglów, Novalisa. Pojęcie poezji wynikało u Mochnackiego z ogólnej wizji Ğwiata, podzielonego na wyraĨnie odrębne, przeciwstawne wobec siebie rzeczywistoĞci- materialną i duchową. Obie tkwią w dziejach. Sferze zmysłowej, przyziemnej, przypisane zostały same cechy negatywneŚ ujęta w granice formy, skończona, jest wewnętrznie martwa, prowadzi umysł ku bezczynnoĞci. ĩywe, inspirujące, poruszające umysł jest tylko to, co w sferze duchaŚ natchnienia, imaginacja i uczucia. Do sfery ducha zalicza się teĪ przyszłoĞć, nie obleczona jeszcze w konkretną formę. NastĊpne ważne wystąpienia programowe Mochnackiego. Ukazały się w 1828r. jego złoĪenia filozoficzne uległy wtedy wyraĨnej modyfikacji pod wpływem filozofii natury Żryderyka Schellinga. Znalazło to wyraz w zainteresowaniu sprawą stosunku sztuki do natury, w podjęciu problematyki naĞladownictwa. W MyĞlach o literaturze polskiej (1828) Mochnacki rozwinął temat relacji między sztuką a rzeczywistoĞcią. Dzieło artystyczne traktował jako przeniesienie myĞli w Ğwiat zobiektywizowany, „wcielanie nadzmysłowych wyobraĪeń”. Kreacja twórcza powinna być wzorowana na porządku, istniejącym w naturze, gdzie „duch tworzy materyąś wyobraĪenie rzeczś myĞl formę”. Istotą natury jest „stan twórczy działalnoĞci”. NaĞladujący ją artysta powinien być inspirowany przez natchnienie. Z załoĪeń filozoficznych wyrastała teoria krytyki literackiej. Współistnieją tu u Mochnackiego dwa wątkiŚ jeden z nich mówi o powołaniu krytyka, drugi o metodzie analizy dzieła sztuki. Mochnacki zadania krytyki rozumie szerzej i inaczej, niĪ to było wczeĞniej przyjęteŚ ma ona odkrywać tajemnice historii i losu, wywodzić z przeszłoĞci idee, rozjaĞniające mroki przeszłoĞci. MoĪna tego dokonywać przez twórcze przeniknięcie dziejów, rozumienie ducha epoki i wielkich indywidualnoĞci, w które wcielają się namiętnoĞci i zbrodnie. Podobnie interpretował powołanie krytyki Michał żrabowski. Krytyk powinien przede wszystkim poszukiwać wiodącej poetę inspiracji, odnajdywać to, co „dobre i piękne” w dziele. Mniejszą wagę moĪna przywiązywać do spraw formalnych. Tekst żrabowskiego z 1828r. poĞwiadcza, Īe postulaty, które Mochnacki sformułował w dziedzinie krytyki i argumentacja, jaką stosował wobec klasyków, wyraĪały postawę wspólną młodemu pokoleniu. || Istotę dzieła sztuki stanowi wg Mochnackiego niewidzialny „duch, co się objawia w widomych kształtach”, stanowiący teĪ o pięknoĞci dzieła. Poszukiwanie, opis tego piękna jest zadaniem krytycznej analizy- tu krytyka zostaje włączona w obręb estetyki. Tajemnica piękna jest nieodgadniona, więc wszystkie dzieła krytyczne będą miały walor względny, nie mogą mieć rangi ostatecznej. „O literaturze polskiej w wieku XIX”. Dzieło to miało być podsumowaniem dotychczasowej działalnoĞci krytycznej Mochnackiego (1830), pozostało jednak nieukończone. Zostało przerwane w momencie wybuchu powstania listopadowego. W jego obręb weszły obszerne fragmenty jego wczeĞniejszych rozpraw, ale całoĞć podporządkowana jest idei narodu, uznającego się w swym jestestwie, Ğwiadomego swego posłannictwa i miejsca w źuropie. Literaturę traktuje się tu przede wszystkim jako sposób tego rozpoznawania się, jako Ğwiadectwo ducha narodowego. Nie zmienił się pogląd Mochnackiego na istotę dziejów- nadal fascynuje go przejawiające się w nich metafizyczne zło, tragizm, dramatyzm napięć sytuacyjnych. Ale w ksiąĪce dominuje triumfalne poczucie przynaleĪnoĞci do narodu o Ğwietnej historii, o tradycjach rycerskiego męstwa, poĞwiadczonego odparciem najazdów Turków i Tatarów na źuropę, zarazem narodu o charakterze „Ğwiatowym”, czyli wysokiej kultury. Współczesną ĞwietnoĞć intelektualną Polaków poĞwiadcza rozbiorem twórczoĞci czterech poetów- Malczewskiego, Mickiewicza, Zaleskiego i żoszczyńskiego. „O sztuce”. Artykuł Jana Ludwika ĩukowskiego O sztuce (druk 1828). Autor znajdował się całkowicie pod wpływem filozofii niemieckiej, był szczególnie zainteresowany relacjami między człowiekiem, naturą i sztuką. I człowieka i sztukę wyniósł ponad naturę, którą traktował z pewną pogardą jako byt „konieczny”, tj. rozwijający się bez potrzeby niczyjej Ğwiadomej ingerencji. Człowiek natomiast to istota dynamiczna, swą działalnoĞcią poznawczą obejmuje naturę, a rezultatem wysiłku jego woli są dzieła sztuki- wyĪsze ponad naturę, poniewaĪ ich powstanie jest wynikiem Ğwiadomej kreacji. ĩukowski był apologetą postępu cywilizacjiŚ w uwznioĞlający obręb sztuki wprowadził takĪe dzieła „uĪyteczne”, mające praktyczne zastosowanie. Tam natomiast, gdzie rozwaĪał kwestie genezy i istoty poezji, malarstwa i muzyki, jego poglądy były bliskie Mochnackiemu. Dzieło sztuki traktował jako połączenie natchnienia i najwyĪszych idei umysłu, pisał o geniuszu jako uosobieniu „twórczej siły”. Obok wzniosłoĞci domagał się od sztuk wdzięku, opowiadał się za nauką zasad, pomagających rozwinąć się talentowi. Wg niego najwybitniejsi w epoce to: skrzypek i kompozytor Karol Lipiński oraz malarz Aleksander Orłowski. Artykuł ĩukowskiego stał się przedmiotem powszechnych ataków krytyki. Ujął się za nim Mochnacki- jednak odcina się od jego teorii. Inne koncepcje. Przedmowa Maurycego żosławskiego do jego Poezji (1828)- uderza interesującą odmiennoĞcią stylu, wskazująca wyraĨnie na lekturę utworów młodych romantyków francuskich. Przedmowa ta jest ujęta w formę listy, ma swobodny ton, lekkie zabarwienie ironiczne. Autor pozuje na rozjemcę, lekcewaĪącego spory terminologiczne, nie przyznającego racji ani romantykom, ani klasykom, opowiadającego się po prostu za dobrą literaturą. Wymagania jakie przed nią stawia (zbieĪne z głównymi postulatami romantyków)Ś u genezy poezji ma leĪeć natchnienie, ma ona płynąć z wewnątrz, być oryginalna, nie naginać się do prawideł. KsiąĪka żosławskiego zwróciła przychylną uwagę Mickiewicza, niechętnego warszawskim romantykom. W roku 1830 18-letni Zygmunt Krasiński odkrywał, czym jest romantyzmŚ pisał utwory w nowym stylu, a w listach do ojca zawarł nieĞmiałą i doĞć jeszcze naiwną obronę romantyzmu, waĪną jednak jako własna deklaracja poetycka. Kuriozalna propozycja Wincentego Niemojowskiego, słynnego działacza tzw. Opozycji kaliskiej, który ten jeden raz wmieszał się publicznie w sprawy literaturyŚ w 1830r. wydał broszurkę MyĞli dorywcze o romantycznoĞci i romantykach. Chciał literatury wyraĨnie narodowej, pomawiał młodych o uległoĞć duchowi niemieckiemu. Jego propozycje połączone z kąĞliwoĞcią, z jaką pisał o „dziwolągach” Mickiewicza, są przykładem doĞć charakterystycznym stosunku starego pokolenia do generacji romantyków. Do powstania listopadowego dominowało w polskim romantyzmie „europejskie” oblicze, chęć wchłonięcia, przyswojenia Polakom nowej, fascynującej wizji Ğwiata, nowego spojrzenia na naturę, sztukę. Znakomicie tę europejskoĞć nowej atmosfery czuł
przebywający w Rosjo Mickiewicz- i z tego stanowiska gromił warszawską zaĞciankowoĞć w artykule O krytykach i recenzentach warszawskich. Wszędzie buntowano się przeciw zamykaniu filozofii i sztuki w narodowych partykularyzmach, u nas dąĪono do przełamania barier, oddzielających Polskę od źuropy, do otwarcia umysłów na wszystko, co nowe i Ğwietne. <<>> CZAS POWSTANIA Z chwilą wybuchu powstania narodziła się nowa hierarchia wartoĞci, nowe wymagania wobec sztuki. Okazało się, Īe szkoła romantyczna zawsze wzywała do rewolucji politycznej, Īe mówienie o wolnoĞci sztuki było równoznaczne z głoszeniem haseł wolnoĞci politycznej, Īe w ogóle język literatury był językiem ezopowym, wyraĪającym patriotyczne dąĪenia naszej literatury. Odkrywano ten rewolucyjno- ojczysty ton we wczeĞniejszych utworach Mickiewicza, żoszczyńskiego, Zaleskiego. Młody Słowacki w Hymnie do wolnoĞci usiłował narzucić takie odczytanie swych własnych, dawniejszych utworów. W gorączce powstańczych wydarzeń zdawało się, Īe zadaniem literatury jest wprzęgnięcie się w słuĪbę społeczną. Gdy powstanie upadło, gdy zmieniła się sytuacja kraju, a większa częĞć ludzi pióra znalazła się na emigracji, zmieniła się znów zarówno literatura jak i deklaracje programowe. Spory o romantyzm ostatecznie utraciły aktualnoĞć. W Królestwie Polskim przez najbliĪsze 10 lat Īycie literackie niemal nie istniało. Dopiero doroĞnięcie nowej generacji, ludzi urodzonych ok. 1820r., i jednoczesne złagodzenie cenzury ułatwiło szersze rozwinięcie własnych koncepcji pisarskich. Było to moĪliwe tylko w prawnie dopuszczalnych ramach- z koniecznoĞci dyskusje dotyczyły głównie kwestii formalno- literackich, gatunków itp. O innych sprawach moĪna było mówić tylko aluzyjnie. Literackie wyznania wiary w tonie konserwatywno- ugodowym moĪna było publikować bez przeszkód. <<>> NA EMIGRACJI Krzewienie mesjanicznej wiary. WĞród emigracji pojawił się problem utrzymania rozpraszającej się masy Polaków wokół wspólnej idei patriotycznej, podtrzymania upadającego ducha, zachowania tych ludzi dla narodu. NiepewnoĞć przyszłoĞci i potrzeba głębokiej wiary w sens własnego działania i poĞwięcenia musiały wyraĨnie ujawnić się juĪ w trakcie powstania- 3 maja 1831, na ostatnim otwartym posiedzeniu TPN, Kazimierz Brodziński wygłosił mowę O narodowoĞci Polaków , kojącą takie nastroje, otwierającą drogę polskiego romantycznego mesjanizmu. Przedstawił on Polaków jako naród wybrany, który wyniósł się na czoło narodów słowiańskich, okazał się najczystszym, więc godnym dostąpienia łaski. Cechy, które ten narów wywyĪszyły, upodabniają go do ChrystusaŚ jest wiernym jego uczniem, będąc przeĞladowany, cierpiący, niezrozumiany, najnieszczęĞliwszy. Ideą narodu polskiego w Ğwietle tej mowy ma być religia, wolnoĞć i braterstwo. Jego przeznaczeniem- stawanie do walki za wolnoĞć ludów, a misją- trwanie na pozycji między barbarzyńskim Wschodem a cywilizowanym Ğwiatem Zachodu. Naród nasz „moĪe polec, ale nie ulegnie”. Po finale powstańczego zrywu idee mesjanistyczne mogły podtrzymać ducha w Polakach. Stanowiły ucieczkę przed rozpacząŚ w tym Ğwietle ujrzał losy narodu juĪ jesienią 1831 Zygmunt Krasiński, w tym Ğwietle przedstawił je Mickiewicz w Księgach narodu…. Mickiewicz tym uczuciom nadał kształt narodowego katechizmu, uczynił z mesjanizmu religię pozbawionych ojczyzny, pielgrzymujących po Ğwiecie Polaków. O wiele mocniej od Brodzińskiego powiązał dzieje Polski z osobą Chrystusa: Īycie Chrystusa odczytał jako figurę historycznych losów swej ojczyzny, a przez to jej przyszłe odrodzenie przeniósł ze sfery przewidywań w zakres absolutnej pewnoĞciŚ zmartwychwstał Chrystus, zmartwychwstanie wolna Polska. Motywy posłannictwa, poĞwięcenia i zemsty- wiązały się z emisariuszami, którzy ginęli w drodze z Żrancji do Polski. Wzbogacenie o wzorzec pielgrzyma. W artykule O ludziach rozsądnych i ludziach szalonych Mickiewicz z niezwykłą mocą gloryfikuje patriotyczne poczynania indywidualnoĞci wybitnych, kierujących się swoim wewnętrznym instynktem i „uczuciem powinnoĞci”. Broni nie tylko kwestionowanego wówczas prawa jednostki do poĞwięcenia własnego Īycia, ale i do podejmowania decyzji przez człowieka natchnionego przez Boga w sprawach tyczących całego narodu. Mesjanistyczno- heroiczny nurt znajdzie póĨniej liczne kontynuacje w tzw. Literaturze krajowej. Warto zwrócić uwagę na przekonanie piszących, iĪ ten ton znajdzie oddĨwięk w sercach emigrantów. Tekstów, które moĪna zakwalifikować jako poetyckie programy, powstawało w latach 30. niewiele. Z poetów wybitnych tylko Słowacki opublikował takie deklaracjeŚ wstęp do III tomu Poezji , list dedykacyjny w Balladynie. Z twórczoĞci wieszczy narodowych wyłaniał się jednak pewien wspólny postulowany model poezjiŚ wprowadzano więc odwaĪnie temat współczesny do dramatu i epopei, odwołując się do konkretnych wydarzeń z najnowszych dziejów narodu (III częĞć Dziadów , Kordian , Pan Tadeusz ), w wieszczej wizji nadchodzących dni (w Nie- Boskiej komedii ) lub teĪ na drodze aluzji czy rozĞwietlania ogólnych mechanizmów historii ( Irydion i rozpoczęty cykl dramatów historycznych Słowackiego). Perspektywa historii zawsze miała okazać się kluczem dla przedstawienia tego, co dzieje się obecnie i ku czemu się zmierza, do wyjaĞnienia nawet bieĪących konfliktów, emigracyjnych sporów. Występował i temat współczesny. Była to rewolucyjna przemiana w obrębie gatunku dramatycznego. Wg wzorów klasycznych tylko to, co odległe w czasie, godne było umieszczenia w tragedii. Słowacki. O jego poezjach wydanych w 1832r. Mickiewicz powiedział, Īe są „jak wzniosły koĞciół- ale w koĞciele Boga nie ma…”. Deklaracją Ğwiadomej odmiennoĞci Słowackiego od narzuconego przez Mickiewicza pojmowania kreacji artystycznej stał się wstęp do III tomu Poezji (1833). Pisał w nim z pewnym przekąsem o współczesnych wykonawcach, którzy przy Ğmiertelnym łoĪy narodu przepowiadają jego zmartwychwstanie, stwierdził, Īe wprawdzie szanuje szkołę religijną, ale Īe on sam oddalił się juĪ „od idących tą droga poetów”. Proponował inną drogę- poszukiwania „duszy narodu lub duszy Ğwiata”. Na postawie innych jego utworów moĪna się doszukać dalszych postulatówŚ pragnienie demistyfikacji Polski ( Grób Agamemnona ) i emigracji, i związana z tym bardzo indywidualna koncepcja romantycznego stylu, odwołująca się do postawy ironicznej. Jest tu nawiązanie do Byrona, eksponowane przez Słowackiego („I jestem dzisiaj […] Nie Polak- ale istny bajronista…” Beniowski ). Poglądy Krasińskiego dotyczące poezji zapisywane głównie w listach, ale takĪe np. w Nie- Boskiej komedii i w PrzedĞwicie , układają się w ciąg programowy. Nadrzędne znaczenie poezji, w która przekształca się wszystko, co tylko jest wykonane z właĞciwą mocą posłannictwa i natchnienia. Poezja powinna objawiać przyszłoĞci, cele istnienia, dawać inspiracje do twórczej aktywnoĞci, porywać ludzi do działań. Rysy indywidualne tej koncepcji nadawało przede wszystkim oddzielenie pojęcia poezji od czynnoĞci pisania wierszy. Kwestię rozróĪnienia poezji prawdziwej i fałszywej umieszczał na planie etycznym, w duszy człowieka,
